150 illik səda: Azərbaycan mətbuatının şərəfli yolu

Azərbaycan milli mətbuatı bu gün öz möhtəşəm 150 illik yubileyini qeyd edir. 1875-ci il iyulun 22-də Həsən bəy Zərdabinin redaktorluğu ilə ilk Azərbaycan dilli qəzet – “Əkinçi” – işıq üzü gördü. O gündən başlayan yol sadəcə bir qəzetin nəşri deyil, eyni zamanda xalqımızın milli oyanışına və ideoloji dirçəlişinə gedən tarixi bir başlanğıcdır. Bu 150 illik şərəfli yolda mətbuatımız cəmiyyətin aynası və millətin müştərək səsi kimi formalaşaraq çox mühüm missiyalar yerinə yetirmişdir.

Milli mətbuatın əsası 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabi tərəfindən nəşr olunan “Əkinçi” qəzeti ilə qoyuldu. İlk nömrəsi 22 iyul 1875-ci ildə işıq üzü görən “Əkinçi” qəzetinin cəmi 56 sayı çap olundu. Zərdabinin böyük əzmkarlıqla ərsəyə gətirdiyi bu qəzet ayda iki dəfə, 300-400 tirajla nəşr edilirdi. “Əkinçi”nin əsas qayəsi xalqı maarifləndirmək, cəhalətlə mübarizə aparmaq, haqqı və ədaləti sözlə müdafiə etmək idi. Qəzetin dili xalqın anlayacağı dildə – sadə və səlis Azərbaycan türkcəsində idi və bu, onun ən böyük uğurlarından sayılırdı. Maarifçilik missiyasını daşıyan “Əkinçi” qadın təhsili və hüquqları mövzusunda da cəsarətlə çıxış edərək, bu sahədə ilk təşəbbüsləri ilə yadda qaldı.

“Əkinçi” qısa müddətdə həm ziyalılar, həm də sadə insanlar arasında böyük nüfuz qazandı. Dövrün görkəmli ziyalıları – Mirzə Fətəli Axundzadə, Seyid Əzim Şirvani, Nəcəf bəy Vəzirov, Əsgər ağa Gorani və başqaları – ilk milli qəzetin ətrafında birləşərək ona məqalələr yazırdılar. Lakin iki il sonra Çar Rusiyasının senzura təzyiqi ilə qəzetin nəşri dayandırıldı. 1877-ci ildə “Əkinçi” bağlandıqdan sonra bir müddət Azərbaycan dilində yeni qəzet çıxarmaq mümkün olmadı və ictimai məsələlər daha çox rusdilli nəşrlərdə əksini tapdı. Buna baxmayaraq, “Əkinçi”nin cəsur addımı Azərbaycan mətbuatının sonrakı inkişafına güclü təkan verdi – mətbuat söz meydanında ilk səngərini yaratmış oldu.

Görkəmli Mətbuat Xadimləri və İlk Nəşrlər

“Əkinçi”dən sonra milli mətbuatımızın məşəlini əlində tutan yeni ziyalılar meydana çıxdı. 1879-cu ildə Səid Ünsizadə “Ziya” qəzetini nəşr etməklə “Əkinçi”nin bağlanması ilə yaranmış boşluğu doldurmağa çalışdı. Sonrakı illərdə görkəmli aydınların yaratdığı “Kəşkül”, “Şərqi-Rus”, “Həyat”, “İrşad” kimi qəzetlər və “Füyuzat” adlı jurnal milli mətbuatın ənənəsini davam etdirdi. Bu nəşrlərin hamısında əsas hədəf maarifçilik, cəhalət və ədalətsizliklə mübarizə idi. Xalqı savadlandırmaq, milli şüuru oyatmaq missiyası mətbuatımızın ilk onilliklərinə damğasını vurdu.

Milli mətbuat tariximizin ən parlaq simalarından biri Cəlil Məmmədquluzadə (Mirzə Cəlil) idi. O, 1906-cı ildə Tiflisdə məşhur “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalını təsis edərək milli mətbuata yeni nəfəs verdi. “Molla Nəsrəddin” ilk Azərbaycan satirik jurnalı olmaqla yanaşı, karikaturalarla zəngin ilk şəkilli jurnal idi. Mirzə Cəlil, Ömər Faiq Nemanzadə və digər tərəfdaşları bu jurnal vasitəsilə cəmiyyəti güldürərək düşündürməyi, ictimai problemləri satira dili ilə açıb göstərməyi bacardılar. 1906–1931-ci illər arasında Tiflis, Təbriz və Bakıda nəşr olunan “Molla Nəsrəddin”in yüzlərlə nömrəsi çıxaraq Yaxın Şərqdən Orta Asiyayadək geniş coğrafiyada oxundu. Bu jurnal millətin oyanışına xidmət edir, demokratik fikirləri yayırdı və dövrünün çox sayda qabaqcıl şair və yazıçılarını – o cümlədən Mirzə Ələkbər Sabiri – öz ətrafında birləşdirmişdi. C.Məmmədquluzadənin açdığı bu satirik mətbuat cığırı sonrakı illərdə “Zənbur”, “Məzəli” kimi digər məzhəkə jurnallarında da davam etdirildi.

Həsən bəy Zərdabi, Cəlil Məmmədquluzadə ilə yanaşı Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi ziyalılar da milli mətbuatımızın inkişafında müstəsna rol oynayıblar. Məsələn, Bəkir Çobanzadə və Üzeyir bəy Hacıbəyov kimi gənc qələm sahibləri də mətbuat səhifələrində xalqın sözünü deyərək sonrakı nəsillərə örnək oldular. Rəsulzadənin 1915-ci ildə təsis etdiyi “Açıq Söz” qəzeti və 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəsmi orqanı kimi nəşr edilən “Azərbaycan” qəzeti milli məfkurənin formalaşmasında mühüm pay sahibidir. Rəsulzadənin məşhur “Mətbuat millətin müştərək səsidir” kəlamı da sözün gücünə verdiyi önəmin bariz ifadəsidir. Bu kimi görkəmli mətbuat xadimləri sayəsində Azərbaycan mətbuatı maarifçi və vətənpərvər ənənələr üzərində yüksəldi.

1918-ci ildə müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) elan olunduqda milli mətbuat tarixində yeni bir səhifə açıldı. Cümhuriyyət dövründə qısa da olsa azad mətbuat nəfəsi duyuldu, mətbuat orqanları xalqın istiqlal arzularını, demokratik dəyərlərini əks etdirməyə çalışdı. Həmin illərdə “Azərbaycan” qəzeti hökumətin tribunasına çevrildi, “İstiqlal”, “Azərbaycan” jurnal və qəzetlərində milli ideyalar təbliğ olundu. Lakin 1920-ci ildə bolşevik işğalı ilə AXC mətbuatının azad fəaliyyəti yarımçıq qaldı.

Sovet İttifaqı dövründə (1920–1991) Azərbaycan mətbuatı 70 ilə yaxın bir müddəti əhatə edən tamam başqa şəraitdə fəaliyyət göstərdi. Senzura və ideoloji nəzarət mətbuatın üzərində daim hiss olunurdu. Sovet illərində mətbuat formal olaraq “söz azadlığı”ndan bəhs etsə də, əslində bu azadlıq “susqunluğun rəsmi adı” idi. Fərqli fikir söyləmək, hakim ideologiyadan kənar yazmaq qadağan olunmuşdu. Qəzet-jurnallar əsasən kommunist təbliğatının ruporuna çevrilmişdi. Bununla belə, istedadlı qələm sahibləri arasında məxsusi üslubda, sətiraltı mənalarla həqiqəti çatdırmağa çalışan “fikir əsgərləri” də var idi. Onlar mətbuatı zahirən “informasiya daşıyıcısı”, batinən isə “vicdanın gizli məbədi” kimi istifadə edirdilər. Məhz bu cəsur jurnalistlər sayəsində xalqın ağrıları, haqsızlıqlar bəzən üstüörtülü də olsa mətbuatda öz əksini tapır, milli ruh sönmədən yaşayırdı.

1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin bərpası ilə Azərbaycan mətbuatı da tarixində yeni bir mərhələyə daxil oldu. İlk illərdə siyasi və iqtisadi çətinliklər mətbuata təsirsiz ötüşməsə də, 1998-ci ildə senzuranın ləğvi ilə Azərbaycanda söz və mətbuat azadlığının əsası rəsmən qoyuldu. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 6 avqust 1998-ci il tarixli fərmanı ilə bütün mətbu nəşrlər üzərində dövlət senzurasına son verildi. Ardınca 1999-cu ildə “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” qanun qəbul edilərək media sahəsi müasir tələblərə uyğun hüquqi bazaya qovuşdu. Bu addımlar mətbuatın sürətli inkişafına güclü təkan verdi, media qurumlarının sərbəst və peşəkar fəaliyyətinə yol açdı.

Müstəqillik dövründə mətbuatımız təkcə yazmaq azadlığı deyil, həm də xalqın vicdanını əks etdirmək, yeni dövlətçilik ideologiyasını formalaşdırmaq kimi böyük missiyalar əldə etdi. Heydər Əliyev mətbuatı dövlətin strateji tərəfdaşı kimi dəyərləndirir, onun cəmiyyətin inkişafındakı rolunu yüksək qiymətləndirirdi. Mətbuat üzərində qayğı və diqqətin davamı kimi, 2000-ci illərdə kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, redaksiyalara maliyyə yardımları göstərilməsi istiqamətində tədbirlər görüldü.

Son 30 ildə Azərbaycanda çoxsaylı qəzet və jurnallar təsis olundu, televiziya kanalları və informasiya agentlikləri fəaliyyətə başladı, internet mediası sürətlə inkişaf etdi. Ölkədə hazırda yüzlərlə ənənəvi və onlayn media qurumu cəmiyyətin informasiya tələbatını ödəyir. 2021-ci ildə media sahəsində aparılan islahatla Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyi yaradıldı və mediada institusional quruculuq daha da gücləndirildi. Rəqəmsal dövrün gəlişi ilə Azərbaycan mediası da özünü yeniləyir: onlayn xəbər portalları, sosial media resursları informasiya məkanında mühüm mövqeyə yüksəlib. Bu gün 150 yaşlı mətbuatımız post-həqiqət, süni intellekt və sosial şəbəkələrin dominantlığı ilə xarakterizə olunan yeni dövrün astanasındadır. Qarşıdakı çağırış – informasiyanın bolluğunda həqiqəti qorumaq, dezinformasiyaya qarşı mübarizə aparmaq və cəmiyyətin informasiya təhlükəsizliyini təmin etməkdir.

Azərbaycan mətbuatının 150 illik tarixi, əslində, xalqımızın mübarizə və dirçəliş tarixidir. İlk qəzetlərimizdən başlayaraq mətbuat milli kimliyin formalaşmasında aparıcı rol oynayıb. “Əkinçi” ilə əsası qoyulan yol təkcə qəzet və jurnalların deyil, bir millətin fikir suverenliyinin yolu idi. Mətbuatımız xalqın dili, onun ağrı-acısının, arzu və düşüncələrinin güzgüsünə çevrilərək milli şüurun oyanmasına xidmət edib. XX əsrin əvvəllərində Molla Nəsrəddinçilərin satira ilə topluma verdiyi mesajlar, milli özünüdərkə çağırışlar bunun bariz nümunəsidir.

Mətbuat həmçinin ölkəmizdə demokratik dəyərlərin təşəkkül tapmasında müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Xüsusilə müstəqillik dövründə söz azadlığının təmin olunması, plüralist medianın formalaşması Azərbaycanın demokratik inkişafına təkan verib. Azərbaycan Konstitusiyasında söz və mətbuat azadlığının əsas hüquqlardan biri kimi təsbit olunması medianın cəmiyyətin sərbəst institutuna çevrilməsinə şərait yaradıb. Azad mətbuat hökumətin fəaliyyətinə ictimai nəzarəti gücləndirir, cəmiyyətdə hesabatlılıq mühitini formalaşdırır. Jurnalistlərimizin cəsarətli çıxışları sayəsində sosial ədalətsizliklər üzə çıxarılır, islahatlara təkan verilir.

Ölkəmizin taleyüklü anlarında mətbuatın milli həmrəyliyi gücləndirən rolu da danılmazdır. 2020-ci ilin payızında Vətən müharibəsi günlərində Azərbaycan mediası əsgərlərimizlə bərabər informasiya cəbhəsində qəhrəmanlıq göstərdi. 44 günlük müharibə dövründə jurnalistlərimiz qələmləri və kameraları ilə haqq səsimizi dünyaya çatdırdılar, düşmənin dezinformasiya hücumlarına sinə gərdilər. Bu informasiya savaşında mətbuatımızın məharəti və vətənpərvərliyi Azərbaycanın qələbəsinə öz töhfəsini verdi. Təəssüf ki, həqiqəti yaymaq uğrunda jurnalistlərimiz şəhid də verdilər – 2021-ci ildə Kəlbəcərdə mina partlayışı nəticəsində həlak olan AZƏRTAC müxbiri Məhərrəm İbrahimov və AzTV operatoru Sirac Abışov kimi. Onlar öz peşə borclarını yerinə yetirərkən canlarından keçərək jurnalistikanın da bir qəhrəmanlıq məktəbi olduğunu göstərdilər. Bu hadisə həm də medianın milli təhlükəsizlik və vətənpərvərlik aspektindən necə önəmli olduğunun göstəricisidir.

Azərbaycan cəmiyyəti milli mətbuatının 150 illik yubileyini böyük coşqu və qürur hissi ilə qarşılayır. Prezident İlham Əliyevin 25 aprel 2025-ci il tarixli sərəncamı ilə Azərbaycan milli mətbuatının 150 illik yubileyi ölkə miqyasında geniş qeyd olunur. Bu sərəncam əsasında Prezident Administrasiyası Medianın İnkişafı Agentliyi və Mətbuat Şurası silsilə yubiley tədbirlərinin keçirilməsini təmin edir, Nazirlər Kabineti isə tədbirlərin maliyyələşməsini həll edir. Ölkənin müxtəlif qurumlarında konfranslar, dəyirmi masalar, sərgilər təşkil edilir, mətbuat tariximizə dair yeni kitab və albomlar nəşr olunur. Mətbuat muzeylərində tarixi qəzet nümunələri sərgilənir, televiziya kanallarında yubileyə həsr edilmiş verilişlər yayınlanır.

Dövlət başçısının imzaladığı qərarla yubiley münasibətilə xüsusi “Azərbaycan milli mətbuatının 150 illiyi (1875–2025)” adlı yubiley medalı təsis edilib. Bu medal mətbuatın inkişafında xüsusi xidmətləri olan jurnalistlərə, media işçilərinə, eləcə də media ilə əməkdaşlıqda fərqlənən şəxslərə təqdim olunur. Jurnalistlərin peşə bayramı – 22 İyul Milli Mətbuat Günü ərəfəsində bir qrup media nümayəndəsi dövlət təltifləri və fəxri adlarla mükafatlandırılıb. Eyni zamanda, mətbuat işçilərinin sosial müdafiəsi diqqətdə saxlanılır: son illərdə ölkə rəhbərliyinin təşəbbüsü ilə jurnalistlər üçün xüsusi yaşayış binaları tikilərək istifadəyə verilib, onlarla media əməkdaşına mənzillər hədiyyə olunub. Bu kimi addımlar dövlətin mətbuata verdiyi dəyərin və qayğının göstəricisidir.

Yubiley günündə ölkə rəhbərliyi və ictimaiyyət tərəfindən mətbuatımıza təbriklər ünvanlanır. Prezident İlham Əliyev media nümayəndələrini 150 illik yubiley münasibətilə təbrik edərək “Azərbaycan mediasının inkişafı məni çox sevindirir. Mən çox şadam ki, bu gün bizim mediamız nəinki ölkə daxilində, hətta beynəlxalq müstəvidə çox böyük nüfuz qazanıb” sözlərini bildirib. Bu kimi yüksək qiymət mətbuatımız üçün həm böyük fəxr, həm də gələcək fəaliyyətə stimul deməkdir.

150 illik yol qət etmiş Azərbaycan milli mətbuatı bu gün böyük iftixar hissi doğurur. Tarixin çətin sınaqlarından çıxan mətbuatımız, xalqın maariflənməsi və milli kimliyinin formalaşmasında müstəsna rol oynayıb. Demokratik cəmiyyət quruculuğunda media hər zaman ön sırada yer alıb, cəmiyyətin güzgüsü funksiyasını şərəflə yerinə yetirib. Bu yubiley, bir tərəfdən keçilən yola nəzər salmaq, digər tərəfdən gələcəyə yeni hədəflərlə baxmaq üçün gözəl imkandır.

Azərbaycan jurnalistikası qarşıdakı dövrdə də həqiqətin carçısı olmaq, informasiya cəbhəsində mövqeyini qorumaq kimi şərəfli vəzifələri davam etdirəcək. Həsən bəy Zərdabinin bir əsr öncə söylədiyi “Xalqın gələcəyi onun maarifə, elmə və azad fikrə açıq olmasındadır” kəlamı bu gün də bizim mətbuatın ideoloji kompasıdır. 150 yaşlı milli mətbuatımızı ürəkdən təbrik edir, ona həmişə azad, həmişə xalqının xidmətində olan parlaq bir gələcək arzulayırıq!

Gülnarə Allahverdiyeva,

ADPU-nun nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin müəllimi