İlaxır çərşənbədə niyə qapı pusurlar? - "Əgər sözlə niyyət arasında uyğunluq varsa..."

Novruz bayramı yazın başlandığı, gecə-gündüzün bərabərliyi günündə keçirilən bayramdır. Bir sıra xalqlar yaz fəslinin gəlməsini təbiətin canlanması ilə bağlayıb, bu münasibətlə şənliklər keçirib, onu yeni ilin başlanğıcı kimi bayram ediblər.

Azərbaycanda da Novruz bayramında insanlar xoş əhval-ruhiyyəyə bürünür, müxtəlif şənliklər keçirir, şirniyyatlar bişirir, tonqal qalayır, əylənirlər.

Redaktor.az-ın əməkdaşı Bakı Dövlət Universitetinin “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” kafedrasının dosenti Məhəmməd Məmmədovla bu mövzuda söhbət edib.

Həmin müsahibəni təqdim edirik:

- Məhəmməd müəllim, ilk olaraq Novruz bayramının simvolları haqqında nə deyə bilərsiz?

- Novruz bayramı süfrəsinin şirniyyatları rəmzi məna daşıyır. Yəni Novruz bayramında bişirilən bəzi şirniyyatlar əcdadlarımızın sitayiş etdiyi günəşlə ayı simvollaşdıraraq hazırlanır və bunların hər bir astral cisimləri özündə təcəssüm etdirir. Həmçinin bu şirniyyatlar sanki kainatın modeli kimi çıxış etmiş olur. Yəni kosmik prosesləri özündə təcəssüm etdir. Məsələn, şəkərbura, badambura, aypara şəklinə salınaraq ayı simvolizə edirsə, şor qoğalının girdə formada olması, sanki günəşi özündə təcəssüm etdirir. Ayı simvollaşdıran şirniyyatlar badambura, şəkərbura sarı, günəşi simvollaşdıran şor qoğalı, şəkər çörəyi isə qırmızı rəngdə olur. Paxlava da astral kultu, yəni əsasən ulduzları simvollaşdırır. Onların romb şəklində olması bunu deməyə imkan verir. Eyni zamanda qadın başlanğıcını da özündə təcəssüm etdirir.

Səməniyə gəldikdə isə səməni nəsil artırmaq, məhsuldarlığın rəmzi kimi cıxış edir. Səməni mərasimi gecə ilə gündüzün bərabər olduğu gün keçirilirdi və burada təbiətin ölüb-dirilməsi, yenidən canlanması, qarşıdan gələn ildə bolluq olub-olmamağı onun cücərməsindən bilirdilər. Əgər o səməni yaşıl və şah bir şəkildə olurdusa, həmin ilin bol olacağına, əgər cılız və az bir şəkildə özünü göstərirdisə, həmin ildə qıtlığın olacağına işarə var. Səməni bir müddətdən sonra axar suya atılardı. Hərəkətin nişanəsi olduğuna görə səməniyə xüsusi bir münasibət vardı. Səməninin bişirilməsi bir çox türk xalqlarında məhz ailədə xoşbəxt olan çoxuşaqlı anaya həvalə edilərdi və qədimdə səməni həm şirə kimi qəbul olunmuş, həm də halva kimi bişirilmişdir. Səməninin həmçinin bəxt açmaq, səadət gətirmək özəlliyi də var idi. Hətta səməni şirəsini dadmaqla insanın xəstəliklərdən dərd-bəladan xilas olması xalqın təsəvvüründə mühüm yer tutur. Səməni bişirmə oyununda səməninin həyatverici gücünə işarə olaraq “Səməni, saxla məni, ildə göyərdərəm səni” ifadəsi deyilərdi. Əski zamanlardan uşağı olmayan, sonsuz qadınların çiləsini məhz səməninin köməyi ilə kəsərdilər. Sonsuz, övladı olmayan qadının başına məhz Novruz günlərində göyərdilmiş səməni qoyardılar. Bir qaba su tökər, digər qadın isə həmin qabdan tökülən suyu qayçılayar və deyərdi: Ay bunu göyərdən, bu gəlini də göyərt.

Novruz bayramının eyni zamanda atributlarından biri də Kosa və Keçəldir. Və biz Kosa tamaşasından da bilirik ki, Kosa qışın ölümü, yazın gəlişi Keçəldir. Kosa tamaşasında məhz qışın ölümü yazın gəlişi gülməli şəkildə canlandırılır. Kosa obrazı təbiətin təzələnməsi və təbiətin oyanışını, ölüb-dirilməsini özündə təcəssüm etdirir. Məsələn, Kosanın kürkü tərsinə geyməsi, eybəcər və çirkin olması, belinə zınqırovlu kəmər bağlaması və ya boğazından zınqırov asması onun zahiri qüsurları deyil, onun o biri dünya ilə bağlılığından xəbər vermiş olur və belinə zınqırovlu kəmər bağlaması, boynundan zınqırov asması, mifoloji düşüncədə bolluq, bərəkətdən xəbər verir.

İnanca görə, Kosa kimin həyətinə birinci girərsə, həmin il o evə xeyir, bərəkət gələrmiş. Bu isə onun bolluq, artımla bağlılığına birbaşa bir işarədir. Həmçinin xalq arasında yaşanılan bir inanca görə, uşağı olmayan şəxs Kosa rolunda çıxış etsəydi, onun övladı, oğlu olarmış. Kosanın da, Keçəlin də hərəkətlərində gülüş doğurması, ritual bir xarakter daşıyır. Həmədanda oyun tamaşalarda məhz həmin tamaşalarda dirilik, bolluq, bərəkət, məhsuldarlıq rəmzləşdirilir. Məsələn, Həmədanda oyunda “Kosa gəldi” deyiləndən sonra soruşulardı ki, “nə gətirdi?” Cavab isə belə idi: Bǝrǝkǝt. Deməli, məhz Kosa və Keçəlin oynadığı oyunlar, tamaşalar bərəkəti, təbiətin oyanışını, təbiətin yenidən dirilməsini özündə təcəssüm etdirir. Və Kosanın əsl mahiyyəti onun zahiri çirkinliyinin arxasında gizlənir.

Türk mifoloji düşüncəsində demonik varlıqların keçəl təsvir edilməsi onun o biri dünyaya məxsusluğundan xəbər verir. Keçəl çoxbilmiş olmaqla yanaşı, hiyləgərdi.

Muxtar Kazımoğlunun qeyd etdiyi kimi, zahiri görünüşü yalnız zəifliyi, qıtı, qışı qocalığı deyil, həm də gücü, qüdrəti, yazı, gəncliyi, məhsuldarlığı özündə təcəssüm etdirir.

- Niyə həftələr bir elementin adı ilə əlaqələndirilir? Bunun ardıcılığı nə ilə bağlıdır?

- Dərd, bəla, çətinlik, ağırlıq, müşkül kimi qəbul edilən qışı, çilləni yola salmaq, yazı qarşılamaq məqsədilə keçirilən Novruz çərşənbələri adlı ritualda əcdadlarımızın təbiətə təsir göstərmək, yazı, işığı, günəşi çağırmaq arzusu, tezliklə qışın getməsi, yazın gəlməsi düşüncəsi öz əksini tapıb.

Oğru Çərşənbələr və Doğru çərşənbələr adı ilə iki qismə ayrılan çərşənbələrin sayı yeddidir. Boz ayı çevrələyən əsas çərşənbələr isə “doğru çərşənbə, doğru üskülər, cəmlələr” adı ilə tanınır. Çərşənbə sözü fars dilində hərfi mənada çahar-şənbə deməkdir, yəni çərşənbə həmin sözün qısaldılmış bir şəklidir. O, dörd şənbə deməkdir.

El arasında təsəvvürə görə, şənbə günü ağır gün hesab olunduğundan, hətta həmin gün yuyunmaz, yeni bir işə başlamazdılar. Mənasına gəldikdə isə, bu, bir tərəfdən şənbənin ağır, çiləli gün olması və məhz dördqat ağır şənbə günü ağırlığında bir məna verirsə, ikinci bir tərəfdən isə şənbədən sonra gələn günlərin sıra ardıcılığını ifadə edir. Bu günlərdə, yəni çərşənbə günündə insanlar bütün il boyu yığılmış ağrı-acını canlarından çıxartmaq məqsədilə bədxah qüvvələrə meydan oxumaq üçün müxtəlif ayin və mərasimlər, əyləncəli oyunlar keçirirlər. Şərq ənənəvi fəlsəfi və dini dünyagörüşdə və insanın yaradılışında ab, atəş, xak, bad adlı, yəni su, od, torpaq və külək adlı dörd ünsür ənənəsi var.

Hələ 1905-ci ildə Həsən bəy Zərdabi “Həyat” qəzetinin 24 iyul tarixli 35-ci nömrəsində “Quyruq doğdu, çillə çıxdı” məqaləsində çillələrə münasibət bildirmişdi. Müəllif həmin məqaləsində yazır ki, çillələrlə Novruzun arası bir aydır, bu bir ay dörd həftəyə təqsim ediblər. Hər bir həftənin çahar şənbəsini bayram eyləyirlər ki, onlara da ab, atəş, xak və bad deyilir. Müəllif qeyd edir ki, əvvəlinci çahar şənbə günü su xasiyyətini dəyişir, ikincisində od , üçüncüsündə torpaq, dördüncüsündə isə külək başlayıb ağacların düyünlərini açır ki, onlardan da yarpaqlar çıxır və bahar başlayır.

Novruzu “Yengə gün” adlandıran Əhməd Cavad da bayram ilə bağlı silsiləvi etnoqrafik şeirlərində çərşənbələri hava, su, torpaq, od kimi sıralayır. Bundan əlavə, sonrakı dövrdəki bir çox tədqiqatçılar məhz təbiətin, dünyanın və insanın yaradılışında olan təbiətin dörd mühüm ünsürünü dörd  çərşənbə adı ilə birbaşa bağlayıb. Mərhum professor Azad Nəbiyev də özünün ilaxır çərşənbələrlə bağlı araşdırmalarında birinci çərşənbəni su çərşənbəsi, ikinci çərşənbəni od çərşənbəsi, üçüncü çərşənbəni yel çərşənbəsi, dördüncü çərşənbəni isə torpaq çərşənbəsi adlandırır.

Novruz ensiklopediyasında professor Məhərrəm Qasımlının fikrincə, birinci çərşənbədə sular, ikinci çərşənbədə torpaq, üçüncü çərşənbədə ağaclar, dördüncü çərşənbədə isə heyvanların, quşların, insanların qanı oynayır.

Bir sıra tədqiqatçılar isə həmin o dörd çərşənbənin dörd ünsür əlaqələnməsini mifoloji fikir tarixinə uyğun olmadığını göstərir və ümumiyyətlə müxtəlif regionlarda deyək ki, su çərşənbəsinin müxtəlif adlarla xəbərçi çərşənbə, toz çərşənbəsi adlandırılması və yaxud da od çərşənbəsinin xız çərşənbəsi, xızır çərşənbəsi, kül çərşənbəsi, yel çərşənbəsinin qara bayram, qara çərşənbə, ölü çərşənbə və sair adlarla tanınması mənbələrdə göstərilir.

Fikrimcə, çərşənbələrin xalq arasında müxtəlif adlarla adlanması onların folklor hadisəsi olmasından irəli gəlir və müxtəlif folklor mühitlərinin bir-birindən variantlığına görə fərqləndiyini nəzərə alsaq, çərşənbələrin bir neçə variantda adlanmasını biz təbii qəbul etməliyik.

- Novruz bayramı yalnız Azərbaycan xalqına məxsusdur, yoxsa başqa xalqlarda da var?

- Azərbaycan xalqının mənəvi dəyərlər sistemində xüsusi yer tutan Novruz bayramı təbiətin oyanışını, gecə ilə gündüzün bərabərləşməsini, əkinçilik həyatının başlanğıcını özündə rəmzləşdirir.

Birinci növbədə Novruz bayramı türkün təbiətə bağlılığından, təbiətə olan sevgisindən irəli gəlir. Novruz yalnız Azərbaycan xalqı tərəfindən deyil, eyni zamanda geniş coğrafi, etnik məkanda qeyd edilən bir bayramdır.

Novruz bayramı il tǝhvili mərasimi daha çox şimal yarımkürəsində yaşayan xalqlar arasında qeyd edilir. Cənub yarımküresində Afrika, Hindistan və başqa ölkələrdə qış demək olar ki, duyulmadığından belə bir mərasimin keçirilməsinə ehtiyac duyulmur. Şimal yarımkürəsinin müxtəlif iqlim qurşaqlarında iqlim dəyişməsi fərqli zamanlara düşdüyündən ayrı ayrı ərazilərdə yazın başlanğıcı mərasimi müxtəlif vaxtlarda keçirilir. Məsələn, Çində bu fevral ayında, Azərbaycanda və Azərbaycana yaxın iqlim qurşaqlarında yerləşən ölkələrdə mart ayında, Rusiyada isə aprel ayında qarşılanardı.

Novruz bayramı Yerin Günəş ətrafındakı hərəkəti ilə bağlıdır. 21 mart günü artıq günəşin şüaları şaquli istiqamət alır, gecə ilə gündüz bərabərləşir və şimal yarımkürəsini daha çox işıqlandırmağa başlayır. 12 heyvanlı türk təqvimində də məhz il başı məhz martın 21-nə düşmüş olur. Müxtəlif xalqlarda çeşidli adlar altında keçirildiyi üçün bu bayramlar arasında oxşarlıqlar var. Məsələn, Türk Novruzu ilə Pasxa bayramı arasında, yaxud Yunan dionisi arasında oxşarlıqlar özünü göstərir. Təbii ki, burada eyni tipoloji oxşarlıqlar, yəni tonqal qalanması, yumurta boyanması, müxtəlif şirniyyatların hazırlanması, musiqi, rəqs, oyunların keçirilməsində yeganə məqsəd bayram etmək,  havanı mülayimləşdirmək, işığı, günəşi çağırmaq və s olub. Burada keçirilən bir sıra mərasimlərdə  bədxah ruhların, köhnə ildən qalmış xəstəliklərin azar-bezarın məhv edilməsi və insanın yeni ilə saflaşmış bir şəkildə daxil olması inamı öz əksini tapıb.

Təbii ki, həm burada coğrafi şərait, həm iqlim uyğunluğu Azərbaycanda da, Anadoluda da, İranda da və sair ərazilərdə uyğunluq özünü göstərir. Bundan əlavə, Yaz mərasimi ayrı-ayrı türk xalqlarında “Yengi gün”,  “Ərgənakon”, “Ulu gün”, “Boz qurd çağan” və sair adlar altında tanınıb.

Saxalarda -"İsıax"

Tatarlarda - "Sabuntuy"

Cuvaşlarda - "Akatuy"

Xakaslarda - "Tun Payram"

Kipr türklərində - "Mart dokuzu"

Tuvalılarda -  "Saqaa”

Novruz bayramı və müxtəlif adlar adı altında tanınan bayram məhz türk xalqlarının təbiətə bağlılığından təşəkkül tapan bir təqvim və bir təbiət bayramıdır.

- Bayram axşamı və ya ilaxır çərşənbədə fala baxma ilə bağlı nə deyərdiniz? Bu fala inanmaq doğrudur, yoxsa sadəcə mifdir?

- Fal o biri dünya gücləri ilə rabitə yaratmaq məqsədi daşıyan bir ritualdır. Müəyyən şərtlərə əməl olunduğu halda, insanın ruhlar aləmi vasitəsilə öz qədəri, gələcəyi, taleyi, bəxti haqqında bilgilər əldə edə biləcəyinə inam məhz falçılığın əsasında durur. Gələcəkdən xəbərdar olmaq üçün o biri dünya güclərinin verəcəyi bilgilərə əski və ənənəvi cəmiyyətlərdə hər zaman böyük ehtiyac duyulub.

Novruz falları əsasən axır çərşənbə ilə, yəni il təhvil olunduğu anlarla birbaşa bağlıdır. Fallar niyə məhz axır çərşənbə və ya yeni il qabağı icra edilir? Bir çox tədqiqatçıların gəldiyi qənaətlərə görə illər qovuşduğu vaxt xalq arasında qorxulu bir dövr hesab edilir. Bu qorxulu dövrdə bütün öz sonlarının yaxınlaşdığını hiss edərək son gecə əyləncələrinə toplaşardılar, fal da məhz həmin vaxtı icra edilir. Çilə çıxartma adlanan mərasimin icra edildiyi çərşənbə axşamı bəzən qara çərşənbə, bəzən ilin ən ağır günü adlandırardılar. Bir çox xalqlarda çərşənbə axşamı ağır gün hesab edilmiş və xeyir iş görmək həmin günlərdə yasaq olunmuşdu. Çərşənbə gününün məhz ağır gün olması ilə bağlı zərb məsəldə belə, həmin ifadə öz əksini tapır: Nə sən gəl, nə ilin axır çərşənbəsi.

Şər ruhların fəal olduğu dövrdə, xüsusən gecələr, şər qarışarkən həmin o bədxah qüvvələri sevindirə biləcək müəyyən hərəkətlər etmək, məsələn, ağlamaq, əli qoynunda durmaq və ya bədxah fikirlərə qərq olmaq və sairə əski etiqadlara görə günah hesab edilirdi. Bu dövrdə məhz bədxaların aktiv olduğu ilin axır çərşənbəsi gecəsi ilin təhvil olunduğu etiqadlara görə günah hesab edilirdi. Bu dövrdə ilin axır çərşənbəsi gecəsi insanlar gülmək, şadyanalıq etməklə sanki həmin o bədxah qüvvələrə meydan oxuyurlar.

Qışın yaz üzərinə hücum hücuma keçdiyi dövrdə insanlar müxtəlif əyləncələr keçirməklə sanki həmin günləri uğurla, inamla başa çatdırmaq və yeni günə yeni bir rifahla, yeni bir güclə, sağlamlıqla təmizlənmiş bir şəkildə çıxmaq arzusu öz əksini tapırdı.

Novruz fallarına qulaq falı, üzüksalma falı, kuzə falı, qıfıl falı, başmaq falı, cıdır falı, iynə falı və s. daxildir. Həmin o fallardan bir neçəsini xatırlatmaq istərdim. Məsələn, qulaq falı və ya qulağa getmək, qapı pusma və sair adlarla tanınan bəxti, niyyəti sınamaq məqsədilə icra olunan ayini nəzərdə tuturam. Novruz bayramının ilaxır çərşənbəsində hava qaralandan sonra qulaq falına çıxırlar. Ürəyində niyyət tutan şəxs - bu, qız da ola bilər, oğlan da ola bilər - özü ilə bir qab su, güzgü, açar götürüb qonşu, yaxın bildiyi insanların qapılarına gedirlər. Xəlvətcə içəridə danışılan söz-söhbətə qulaq asırlar. Eşitdiyi ilk sözləri ürəyində tutduğu niyyətlə tutuşdururlar. Əgər sözlə niyyət arasında uyğunluq varsa, deməli arzu, istək tezliklə həyata keçəcək.

Və yaxud da yumurta falı qabaqcadan tutulmuş niyyətin xəbərvermə ayinidir. İlaxır çərşənbə gecəsi edilən həmin halda yumurtanı yük dolabının altına qoyurlar. Yumurtanın yanında qırmızı və ya qara rəngli boyalar və ya karandaş qoyaraq niyyət tuturlar. Sabahısı gün sübhdən durub baxırlar. Əgər yumurtada təsadüfən qırmızı boyalı xətlər və ya işarələr varsa, həmin insanın ürəyində tutduğu niyyətin, arzunun mütləq həyata keçəcəyinə bir inam formalaşır. Yox, əgər yumurtanın üstündə qara rəng əlaməti varsa, onda istək hələ hasil olmayacaq.

Kuzə falı zamanı ilaxır çərşənbə gecəsində yalnız gəlinlər və oğul-uşaq böyütmüş qadınlar bir evə toplaşırlar, aralığa üzük, oymaq, düymə, sancaq və s. nəsnələrini kuzənin içərisinə atırlar. Kuzəni bulaq, çay suyu ilə doldurub evə gətirir və kuzənin ağzına güzgü qoyurlar. İlaxır çərşənbə gecəsinin səhərisi nişan sahibləri kuzə olan evə gəlir. Balaca bir qız uşağı və ya 8-10 yaşlı bir oğlan uşağı əlini kuzənin içərisinə salır, oradan əlinə keçən nişanı çıxarır. İştirakçılardan biri uşağın çıxartdığı nişana baxmadan vəsfi hal nəğmələrini xatırladan sözlər, yəni bayatlar deyir. Nişan sahibi bu sözlər ilə ürəyində tutduğu niyyət arasında bir yaxınlıq axtarır, bir uyğunluq axtarır.

Axır çərşənbə gecəsində oynanılan başmaq falı da var. İlaxır çərşənbə gecəsində ərgən qızlar evin qapısında arxası həyətə durub sağ ayaq başmağının sağ əli ilə sağ çiynindən arxaya tullayırlar. Əgər başmağın burun hissəsi yola, daban tərəfi isə evə sarıdırsa, onun sahibi yaxın vaxtlarda xeyir xəbər eşidəcəyinə, ailə quracağına bir inam formalaşmış olur. Əgər əksinədirsə, deməli, onun hələ də ailə quracağına bir qədər gözləməyin lazım gəldiyi söylənilmiş olur. Təbii ki, fal İslam kodeksi ilə bir araya sığmır. Hətta qeyd etmək istərdim ki, falçının sözlərinin həqiqət kimi qəbul olunması Tannya bir hörmətsizlik kimi qəbul edilib, hətta belə adamın 40 gecəlik namazı qəbul edilməz deyirlər. Lakin ana-nənələrimiz hər zaman “fala inanma, faldan da qalma” məsələni üstün tutaraq bildikləri falları, ilin son ilaxır çərşənbəsində icra etməklə, gələcəkdən xəbərdar olmaq, öz gələcək taleyini müəyyənləşdirmək arzusunda olublar.

Arzu İSMAYIL