Döngədəki kölgələr: Ruhun səslənişi və ya milli fəlsəfə necə mümkündür? - MÜSAHİBƏ

Müsahibimiz fəlsəfə üzrə elmlər doktoru Füzuli Qurbanovdur.

- Füzuli müəllim, milli fəlsəfə necə mümkündür?

- Milli fəlsəfə haqqında hər yerdə çox danışılır, bu barədə söhbətlər gedir. Əvvəlcə onu deyim ki, “milli fəlsəfə necə mümkündür” haqqında danışanda ilk olaraq iki şeyi fərqləndirməliyik. Birincisi, ümumiyyətlə metafizika, ontologiya olmadan heç bir fəlsəfi sistemin mövcudluğundan söhbət gedə bilməz. Nə cərəyanın, nə məktəbin, nə də ayrıca bir istiqamətin mövcudluğu mümkün deyil. İkincisi, fəlsəfənin metafizikası prizmasından baxanda milli fəlsəfə anlayışı ifadəsi nəyi əks elətdirə bilər, özündə hansı pozitiv, konstruktiv məzmun daşıya bilər. Bu iki sualın işığında araşdırmalar aparanda belə bir mənzərə yaranır. Mütəxəssislərin rəyinə görə milli fəlsəfə anlayışına iki yanaşma mövcuddur. Birinci yanşma: ümumiyyətlə milli fəlsəfə mövcud deyil. Çünki fəlsəfə özü universal təfəkkürün məhsuludur, fəlsəfənin milli rəngi olmur və o dünyanın ən ümumi formaları haqqında elmdir. Dünyanın ən ümumformaları haqqında elmdirsə, onda ayrı-ayrı milli özünəməxsusluqlara malik olan xalqların ruhi, mənəvi dəyərləri burada necə əks oluna bilər? Bu suala da bu yanaşmanın tərəfdarları belə cavab verirlər: Milli özünəməxsus olan dəyərlər ümumi formanın ayrı-ayrı tərkib hissələri kimidir ki, onların da qarşılıqlı əlaqəsi ümumi dialektik bir vəhdət formalaşdırır. Deməli, birinci yanaşmaya görə, buradan belə çıxır ki, əgər milli fəlsəfə yoxdursa da, şərti olaraq onun bir mövcud olma forması ola bilər, o da kulturoloji yanaşmadır. Yəni ki, mədəniyyət hadisəsi olaraq hər bir xalqın, cəmiyyətin dünya mədəniyyət sistemindəki yeri, rolu, funksiyaları, qarşıya qoyduğu məqsəd, özünəməxsusluğu, milli psixologiyası, milli şüurun psixologiyası və s. kimi məsələləri ümumformanın yaradılması naminə öyrənilə bilər. Bu formada müstəqil olaraq milli fəlsəfə anlayışını qəbul etmirlər.

İkinci yanaşmada isə bunun əks tezisi irəli sürülür ki, milli fəlsəfə mövcuddur, milli fəlsəfə vardır və onun mövcudluğu, varlığı hər bir millətin, xalqın özünəməxsus mədəniyyətinə, təfəkkür tərzinə, həyat tərzinə, psixologiyasına, şüura malik olmasıdır. İkinci bir tərəfdən, bunun fonunda hər bir cəmiyyətin özünün öz həyat strategiyaları, məqsədləri olmasıdır. Üçüncüsü, cəmiyyətlər bir-birindən inkişaf  səviyyələrinə görə fərqlənirlər. Deyək ki, onların birində milli dövlət vardır, digərində yoxdur, bir başqasında başqa cürdür və bütün bu fərqliliklərin fonunda hər bir millətin özünün fəlsəfi dünyagörüşü, həyata fəlsəfi baxışlar sistemi, özünün düşündüklərinin həyata interpritasiyası üsulu, məntiqi ola bilər. Deməli, milli fəlsəfə bu cür ola bilər. İkinci variantda deyirlər ki, regional fəlsəfə və regionun fəlsəfəsi formasında milli fəlsəfə mövcud ola bilər. Məsələn, regional fəlsəfə deyəndə “azərbaycan fəlsəfəsi”, burada “Azərbaycan” sözü kiçik hərflə yazılır. Region fəlsəfəsi deyəndə, “Azərbaycan fəlsəfəsi”, burada Azərbaycan artıq regionun, ölkənin konkret bir ifadəsi kimi. Və nəhayət, milli fəlsəfənin mövcudluğunun üçüncü forması kimi hər bir cəmiyyətinin özünün konkret tarixi, retrospektiv reallıqları ilə müasir dünyada, müasir zamanda, zamanın hər bir müasir anında qarşısına qoyduğu vəzifələrin ümumi səviyyədə dünyada gedən proseslərin fonunda öyrənilməsi ilə məşğul olar ki, milli fəlsəfə bu formada da mövcud ola bilər.

- Siz bu variantlardan hansını qəbul edirsiniz?

- Mən üçüncü formanı, konkret olaraq hər bir millətin, cəmiyyətin qarşısına qoyduğu vəzifələrin fəlsəfi suallarının cavablarını axtarmaq kimi qəbul edirəm. Yaxşı, sual edirəm, söhbət fəlsəfədən gedirsə bəs metafizika? Milli fəlsəfənin metafizikası olurmu? Gəlin bir tarixə baxaq, görək tarixdə ümumiyyətlə, fəlsəfənin tarixində bu cür cəhdlərdə olmuş ayrı-ayrı xalqlar bu məsələni necə həll ediblər. Metafizikası olan milli fəlsəfə yaradan olubmu? Çünki metafizika çox ümumi fəlsəfi problemdir. Bayaq qeyd etdiyimizdən də belə nəticə çıxarmaq olar ki, milli fəlsəfə daha konkret zaman-məkan kontinuumunda konkret vəzifələri milli maraqlar, cəmiyyətin strateji hədəfləri aspektlərində qarşıya qoyulan problemlərin fəlsəfi həllinə deyirlər. Müasir fəlsəfədə buna predmet fəlsəfəsi də deyirlər. Məsələn, Avropada və ya Rusiyada predmet fəlsəfəsinin önə çıxdığını söyləyirlər. Deyirlər ki, ümummücərrəd – Kant, Hegel dövründəki fəlsəfi məsələlərin qoyuluşu bir qədər arxa plana keçib. Predmet fəlsəfəsi, konkret obyekti və predmeti olan fəlsəfi dinamika önəm kəsb edir. Mövzu o qədər əhatəlidir ki, konkret sualdan bir qədər kənara çıxmalı oluram. Ervin Laslonun qlobal təfəkkürdə gedən proseslər haqqında dediyinə baxanda da predmet fəlsəfəsinin rolu görünür. Laslo deyir ki, müasir dünyamız çox ciddi keçid ərəfəsindədir. O onu ingiliscə “makroşift” adlandırır, yəni “qlobal keçid”. Söhbət təfəkkürdən gedir, söhbət ümumiyyətlə dünyanın real, obyektiv prosesləri ilə yanaşı insan təfəkküründən gedir.

- Bəs bu qlobal keçid – makroşift nədən ibarətdir?

- Laslonun təbirincə bu qlobal keçid o deməkdir ki, müasir dünya təfəkkürü çox həssas bir bifurkasiya zonasındadır. O bifurkasiya zonasında ən kiçik hadisə, ən kiçik sıçrayış belə təfəkkürü tarixi təkamül xəttindən çıxarıb yeni bir struktur-attraktorun cazibə sahəsinə ata bilər ki, bu, onun təsəvvürünə görə daha konkret bir sahə olacaqdır. Bunun niyəsi isə ümumiyyətlə müasir dövrün mənəvi, ruhi problemləri ilə bağlıdır. Deməli, əgər üçüncü formanı qəbul ediriksə, milli fəlsəfənin o cür mövcudluğunu, mümkünlüyünü qəbul ediriksə, onda biz öncə baxaq görək başqa xalqlarda, digər yerlərdə - istər onu region fəlsəfəsi adlandırın, istərsə də regional, milli fəlsəfə adlandırın – belə bir cəhd olubmu ki, bu işin arxasına düşmüşük. Tarixdən bir misal çəkim. Miladdan öncə Romada Sekstiy adlı filosof olub. Həm qərb, həm də rus tədqiqatçılları Sektsinin fəlsəfəsini Romanın milli fəlsəfəsi adlanırırlar. Hətta Seneka yazır ki, “Sekstiy romalı kimi düşünür, amma yunanca yazır”. Fikrə diqqət edin, demək ki, miladdan öncəki əsrdə belə bir ayrı-seçkilik vardı. Sekstinin özünün də fəlsəfi məqsədi ondan ibarət idi ki, romalıların özünün fəlsəfəsini yaratmaq lazımdır və onu da konkretləşdirirdi.

- Füzuli müəllim, dediniz ki, Sekstiy “romalıların fəlsəfəsini yaratmaq lazımdır” ifadəsini işlədib. Xahiş edirik, bunu bir az geniş açıqlayardınız.

- Bu suala elə Sekstinin özü də zamanında cavab verib. O deyirdi ki, romalıların həyat tərzini, psixologiyasını, şüurunu əks etdirən fəlsəfi sistem formalaşdırmaq lazımdır. Yüz il müddətində bu məktəb mövcud oldu. Yüz il müddətində mövcud olan bu məktəbin müxtəlif ardıcılları oldular. Amma sonralar onların fəlsəfi məktəbi davam etmədi. Yəni, Roma fəlsəfəsi, Yunan fəlsəfəsindən seçilən, ona qarşı qoyulan Roma fəlsəfəsi ideyası yüz ildən sonra aradan çıxdı. Amma burada bir məsələ var ki, Roma miladdan öncə olan sosial-mədəni struktur idi, orada millət yox idi. O dövrün toplumu, onun sosial həyat tərzi bizim indi nəzərdə tutduğumuz “millət” anlayışı kateqoriyasına daxil olmur. Deməli, onu yalnız ümumi mənada Roma fəlsəfəsi adlandıra bilərik, onu “milli fəlsəfə” adlandırmaq çox çətindir. Sonrakı mərhələdə Avropada müxtəlif ölkələrdə özünəməxsus fəlsəfə cərəyanı yaratmaq XVIII-XIX əsrlərdə vüsət almağa başladı.

Konkret olaraq, öz fəlsəfəsini yaratmağa cəhd edən ölkələr oldu ki, artıq bu mərhələdə söhbət milli fəlsəfədən gedir.

- Milli fəlsəfəyə dönüşü şərtləndirən faktorlar olubmu?

- Fransanın XVIII əsrdə millət anlayışını müəyyən edən bir ensiklopediyası suala cavab baxımından maraqlıdır. Bizim indi başa düşdüyümüz mənada millət anlayışını fransızlar ilk dəfə 1789-cu ildə nəşr etdikləri həmin ensiklopediyada ifadə ediblər. Ona qədər millət anlayışı zadəganların məhdud qrupuna aid olan bir şey idi. Sonra onu genişləndirib bütün cəmiyyətə aid etməyə başladılar. Həmin ensiklopediyada yazırlar ki, millət anlayışına keçidin əsasını fransız maarifçiliyi qoydu. Fransız maarifçiliyi onun nəzəri əsasını hazırlamışdı. Buradakı keçidə diqqət edin: millət anlayışını fransız maarifçiliyinin özünəməxsusluğuna əsaslanaraq formalaşdırırlar və onun üzərində də millətlə bağlı araşdırmaları davam etdirirlər. Və nəhayət, XX əsrdə filosoflar “Fransa kimdir?” sualını qoyurlar. Baxın, iki əsr deyilir, yazılır, XX əsrin 70-ci illərində sual qoyulur ki, “Fransa kimdir?”. Pyer Nora buna qarşılıq olaraq böyük bir layihə hazırlayır. O layihənin adı belədir - Fransa yaddaşdır. Bununla bağlı iyirmi bir cild əsər dərc edilir. Bu qədər əsər dərc ediləndən sonra Fransa respublikasının inkişaf dinamikasını, fikrini, fransız millətinin inkişafını, təkamülünü öyrənərək belə qərara gəlirlər ki, “Fransa yaddaşdır” fikri də bütün aspektləri kifayət qədər dolğun əhatə etmir. Amma Pyer Nora bir  “tarix yaratdı”, Fuko başqasını, digərləri də başqalarını yaratdılar. Burada “tarix yaratdı” dedikdə tarix haqqında xüsusi təsəvvürlər sistemi nəzərdə tuturuq. Ancaq bütün bunların kökündə Fransa maarifçiliyi dururdu. Maarifçiliyin Fransa fəlsəfi, ictimai fikrində etdiyi dəyişmə dinamikasına baxın.

Başqa Avropa ölkələrinə baxaq. 1825-ci ildən başlayaraq 1895-ci ilə qədər Avropanın bir neçə ölkəsində intensiv olaraq milli fəlsəfə arayışları getdi. Onların önündə polyaklar gəlirdi. Çeşkovski, Trentovski, Libert, Kremer, Qaluxovski və bir neçə böyük adamlar məxsusi olaraq Polşa fəlsəfəsini yaratmaqla məşğul olublar. Onların fəlsəfi məqsədləri bundan ibarət idi.

- Bəs onlar bunu nəyin əsasında edirdilər?

- Onlar bunu slavyan dünyagörüşünün, slavyan fəlsəfəsinin fonunda edirdilər. Bu, ayrıca müsahibənin mövzusu olduğundan bir cümlə ilə kifayətlənirəm.

Burada daha çox Libeltin müddəalarına diqqət yönəltmək istəyirəm. O, ilk olaraq Polşa fəlsəfəsinin ideya strukturunu hazırlayıb və orada deyir ki, Polşa fəlsəfəsi ümumslavyan fəlsəfəsinin mənliyinin, kimliyinin daxilindədir. Onun da on əsas müddəası vardır:

1. Slavyan fəlsəfəsi görünən dünyanın vəhdətini təməl hesab edir. Bu, metafizikadır. Elə bu metafizikadan çıxış edərək deyir ki, görünən dünya nədirsə, görünməyən dünya da odur. Bunların çox sıx qarşılıqlı əlaqəsi var. 2. Zəkanın mütləq hakimliliyini inkar edir və həqiqətin birbaşa əbədi ruhla əlaqə gücü ilə dərk edilməsi mümkünlüyünü qəbul edir. Baxın, Kant, Hegel zəkanı mütləqiləşdirib rasionallığı önə çəkirdisə, ancaq Polşa fəlsəfəsinə görə zəka tamamilə dünyanı dərk etməyə kifayət etmir. Burada emosiya ilə zəkanın vəhdəti lazımdır. 3. Ruhun bütün təzahürləri təsəvvür edilən olmalıdır. Ruhu formalaşmış fərdi şəxsiyyət kimi anlamaq lazımdır. Ruh məsələsində də mücərrədlilikdən, ümumi formadan daha konkret obrazlara, təsəvvürlərə keçmək lazımdır. Təbii ki, konkret obraz dedikdə söhbət slavyanların təfəkküründəki obrazlardan gedir. 4. Ruhun mahiyyəti fəaliyyətdir, həyatdır, reallıqdır. Bu aydındır. 5. Heç bir dualizmə yol verilmir, Şər Xeyir qarşısında yox olur. 6. Hər bir maddi rifah insanlardan deyil, Allahdandır. 7. Eyni bir xalqa mənsub olanlar İlahi iradə sayəsində bərabərdirlər və qardaşdırlar. 8. Hakimiyyət İlahi fikrinin reallaşması üçün onun həyata keçirilmə vasitəsidir. 9. Slavyan dini Xristosun dinidir. Ancaq eyni zamanda bu, ehkamlaşmış katolisizmdən fərqli olan tərəqqi dinidir. 10. Ümumiyyətlə, elm, o cümlədən fəlsəfə məktəb elmi formasından xalq elmi formasına çevrilməlidir, yəni kütləviləşməlidir.

Demək ki, elm xalqa xas olacaq ilahi fikirlə birləşərək fəaliyyət vasitəsi ilə bu fikri inkişaf etdirməlidir. Gəlin görək bu on müddəanın neçəsi bizə tanışdır? Deyərdim ki, xeylisi. Bizim özümüzə, öz düşüncəmizə aid etdiyimiz müddəaların əksəriyyəti Libeltin təqdimatında slavyan təfəkkürünə də aid imiş kimi fikir yaranır.

- O zaman ortaya belə bir sual çıxır, bizim fəlsəfi fikir tariximizdə bu cür metafizik müddəalar sistemləşdirilib, müəyyən olunub ortaya qoyulub?

- Məncə, hələlik yoxdur. Bu sahə ilə məşğul olan bir neçə mütəxəssisə də sual vermişəm. Biz hələlik məsələnin bu metafizik aspektində, bu səviyyədə, bu cür konkretləşmələrlə, əsas müddəaları müəyyənləşdirib onun üzərində işləməyə hələ hazır deyilik. O, müəyyənləşməyib.

Polyakların timsalında slavyan fəlsəfəsinin bu müddəalarının sonrakı davamı Rusiyada XIX əsrdə oldu. Rus mütəxəssisləri onların içərisindən V.Solovyovu seçirlər. Solovyovun da fəlsəfəsinin mahiyyəti ümumvəhdət fəlsəfəsidir. Ümumvəhdət fəlsəfəsinin Solovyov timsalında təqdimatı ilə digər özündən əvvəlki olan, məsələn lap qədimlərdə neoplatonların, Plotinin, orta əsrlərdə müsəlman şərqində və digər yerlərdə olanlarla oxşar cəhətlərinin olması ilə yanaşı fərqli cəhətləri də var. Məsələn, tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Solovyovun ümumvəhdət fəlsəfəsi ilə neoplatoniklərin, Plotinun ümumvəhdət fəlsəfəsi arasındakı fərq nədən ibarətdir. Birincisi, Plotin deyirdi ki, vahid ümumvarlıq vardır və proses yuxarıdan aşağıya, alidən sadəyə doğru gedir və sadədə mürəkkəbləşərək konkret forma olaraq yenidən aliyə qayıdır. Solovyovda isə belə bir sxematik dinamika yoxdur. Onun ümümvəhdət fəlsəfəsi bütöv bir formanın müxtəlif aspektləri, tərəfləri kimi təqdim olunur. Bizim vəhdəti-vücudda da bu fikirlərlə oxşar və fərqli cəhətlər varmı? Bunun üzərində də düşünmək olar.

Deməli, Rusiyada fəlsəfənin bu cür yön alması Avropada və Amerikadakı ümumi fəlsəfi cərəyanlarla sıx bağlıdır. Tədqiqatçılar onu da qeyd edirlər ki, məsələn, Rusiyadakı personalizmlə Avropa və Amerikadakı personalizm arsında oxşarlıq vardı. O zaman yenə sual yaranır. Bu nə dərəcədə milli fəlsəfədir? Axı onun bir tərəfi ümumi universal fəlsəfi cərəyanlara, fikirlərə, təsəvvürlərə bağlanırsa, hətta metafizikada üst-üstə düşürsə belə, onda biz hansı mənada misal üçün, rus milli fəlsəfəsindən danışa bilərik.

XIX əsrdə  İtaliyada da milli fəlsəfə yaratmaq cəhdi özünü çox güclü surətdə göstərmişdi. Paskal Qallupini, Antoni Rozmini, Vinçesto Cobertini kimi filosoflar milli fəlsəfi yaradıcılıqla məşğul olublar. Cobertinin belə bir əsəri var – “İtalyanların mənəvi vətəndaş üstünlüyü” (1843-cü il). Rus tədqiqatçısı Dyomin bunu Fixtenin alman xalqına səslənişiləri ilə müqayisə edir.  Bilirsinizmi Rozimini və Cobertini nə deyirlər? Onlar deyirdilər ki, biz İtaliyanı yaratdıq, indi italyanları yaratmalıyıq. Bu da konkret bir region çərçivəsində konkret bir millətin qarşısına qoyduğu vəzifənin fəlsəfi həllinə cəhddir. Amma yeni metafizika deyil. Hegeldən, Kantdan, Platondan, Aristoteldən fərqli yeni bir metafizika deyil. Doğrudur, onlar Hegelin təsiri altında olsalar da, müəyyən şeylərdə Hegeldən imtina edirdilər. Buna baxmayaraq ümumi metafizik səviyyədə o çərçivədən, Avropa fəlsəfəsinin qoyduğu metafizika çərçivəsindən kənara çıxmırdılar və çıxa bilmirdilər. Eyni proseslər İspaniyada XIX əsrdə getdi. Məsələn, onların içərisində Abelanı fərqləndirilər. O, ispan təfəkkürünün tənqidi tarixi adlı çox cildli bir əsər yazıb. Abelan də Solovyov kimi milli şüur dedikdə yalnız intellektual səviyyəni nəzərdə tutmur. Bura emosional məqamların da cəmini daxil edir. Onun fikrinə görə, milli şüurun emosional qatını dərk etmək mürəkkəb işdir. Amma bütün bunlara rəğmən İspan fəlsəfəsinin də XIX əsrdə əsas vəzifəsi İspaniyanın özünəməxsusluğunu, özəlliyini digərlərindən fərqini öyrənmək idi. Qarşısına bundan yüksək vəzifə qoya bilmədi, heç bir metafizik problemi həll edə bilmədi. Götürək Şotlandiyanı. Orada 1875-ci ildə ingilis dilində bir əsər dərc olunub. Həmin kitabı şotlandlar 2000-2001-ci ildə yenidən dərc ediblər. Orada da məsələ şotland milli fəlsəfəsi şəklində qoyulub. Orada belə bir əsas var, Şotland fəlsəfəsi yuma, şotland və Alman cavablarının müqayisəsidir. Yum fəlsəfəsinə nisbətdə Şotland cavabını Alman cavabından fərqləndirirlər. Qeyd edim ki, 1970-ci ildə Argentinada bir qrup filosof  Latın Amerikası fəlsəfəsi yaratmağı qarşılarına məqsəd kimi qoyub. XIX əsrdə bizim üçün maraqlı olan başqa bir cəhət odur ki, bütün bu fəlsəfi cərəyanlarla poeziya və ədəbiyyat arasında sıx bağlılıq mövcud olub. Məsələn, İspaniya, İtaliya, Polşa və Rusiyada belə bir şey olub. Bununla bağlı Dyomin yazır: “Bu ölkələrin ədəbiyyatları üçün xarakterik olanı milli şüuru xarakterizə etmək və stimullaşdırmaq idi. Fəlsəfə tarixi, metafizik məsələlərə şiddətli maraq göstərməsi idi”.

- Müsahibə zamanı maarifçilikdən danışarkən XIX əsri xüsusi ilə qeyd edirsiniz. Niyə məhz XIX əsr, niyə məhz maarifçilik?

- Bunun üçün Habermasın modernizmə yanaşmasına baxa bilərik. Hətta Habermasdan əvvəl Veberin belə bir yanaşması var idi. Veber deyirdi ki, Avropada modern bir şeydən başladı, ümumformadan üç mühüm alt sahə ayrıldı: elm-hüquq, əxlaq və incəsənət. Və bu üç sahənin hər birini müstəqil institutulaşdırmaq cəhdləri başladı. Belə hesab olundu ki, ümumiyyətlə bütöv halda inkişafdansa, bu üç alt sahənin hər birinin ayrı-ayrı inkişafı nəticəsində inkişafa, tərəqqiyə nail olmaq olar. Modernin əsas məqsədi bundan ibarət idi. 1980-ci ildə Habermas da ona verilən Adorn mükafatı zamanı bunu qeyd etmişdi. Ona görə də onu ilk dəfə layihə adlandırırdı və ona “başa çatmamış layihə” deyirdi. Avropada hesab edirdilər ki, XIX əsrdə başlayan bu milli fəlsəfi təkan, modernizm öz-özlüyündə müxtəlif fəlsəfi cərəyanlar, mədəniyyət forması yaratdı. O mədəniyyət forması da özünü inkişaf etdirmək üçün bir yol keçdi, amma bu layihə başa çatmadı. Burada əsas məqam ondan ibarətdir ki, ümumi Avropa fəlsəfi təfəkküründən ayrı-ayrı millətlərin fəlsəfi təfəkkürünə keçid mərhələsi, ümumiyyətlə, modernə keçidlə, yəni birbaşa maarifçiliklə bağlı idi. Maarifçilərin də əsas məqsədi bundan ibarət idi. Və beləcə bu proses yüz il davam etdi.

- Bəs Azərbaycanda maarifçilik nə vaxtdan başladı?  

- Avropada başlayandan sonra. Yəni, Azərbaycandakı maarifçilik təfəkkürünün, hərəkatının fikir dinamikası olaraq mənbəyi yerli şərait deyildi. Avropada və Rusiyada təfəkkürdə baş verən dəyişikliklərin fonunda burada o baş verdi. Və şükür ki, baş verdi. Bununla Azərbaycanın özünəməxsus fəlsəfi, mədəni varlığı haqqında danışa bilərik. Bu o deməkdir ki, həmin dövrdə cəmiyyət tamamilə ölü deyilmiş. Onun intellektual resursu dünyanın aparıcı, qabaqçıl kəsimində baş verən dəyişikliklərə kifayət qədər həssas reaksiya verdi. Azərbaycan maarifçiləri –bura cümhuriyyətçiləri də daxil edirəm – onları yalnız əzbərləmədilər, köçürmədilər, Azərbaycan reallıqlarına, milli maraqlarına həm cəmiyyət, həm dövlət, həm ideya və həm də xalq olaraq o ideyaları yaradıcı surətdə tətbiq etdilər. Ona görə maarifçilik milli fəlsəfənin formalaşması üçün çox önəmlidir. Amma burada bir şey var, ola bilsin bir az pessimist səslənsin, amma deməyə məcburam, məsələ burasındadır ki, bu yeni, mütərəqqi maarifçilik dinamikası, prosesi Azərbaycan fəlsəfi təfəkkürünə, ümumiyyətlə, mədəniyyətinə təsir edəndə bir şeyi unutduq. Ondan əvvəlki dövr fəlsəfi, mədəni, poetik və digər fikir təkamülü yeni təfəkkür sistemində yerini və rolunu düzgün tutmadı. Yəni, tamamilə mövqeyini mütərəqqi saydığımız, doğrudan da mütərəqqi, aparıcı olan kənar fəlsəfi düşüncələri təfəkkürə qəbul etməklə biz lap qədimdən başlamış –Xəqanidən, Nizamidən, Nəsimidən, Füzulidən keçib Vaqifə, ondan sonra isə XIX əsrdə olan yaradıcılara qədər gələn fəlsəfi təfəkkür dinamikasını, ümumiyyətlə, mədəniyyət təfəkkürü dinamikasını arxa plana atdıq. Mövcud idi, heç kim inkar etmirdi ki, Nizami, Nəsimi yoxdur, amma aparıcı onlar, onların təfəkkürü deyildi. Üstəlik, onların da fəlsəfi fikri, dinamikası, təfəkkürü yeni çərçivələrə uyğun olaraq müəyyənləşdirildi. Mən buna döngədəki kölgələr deyirəm. Onların ruhları artıq bizləri səsləyir ki, məsələyə yenidən baxmaq lazımdır.

- Sizcə bu nə deməkdir?

- Mənim qənaətimə görə bu o deməkdir ki, milli fəlsəfə adlandırırıqsa, bu vardırsa artıq onu müasirlik kökündə qurmalıyıq. Keçmişin yox, gələcəyin naminə qurmalıyıq. Və gələcəyin naminə qurulan o milli fəlsəfənin müasirliyininin digər tərəfi ənənənin buradaka yeri və rolunu müəyyən etmək olmalıdır. Əgər o xətt, yəni birisindən o birisinə keçid qırılırsa bu yanaşma doğru deyildir. Burada fikir transormasiyasına baxmaq lazımdır. Məsələn, bizim poetik təfəkkürün fikir transformasiyasında maraqlı bir hadisə baş verib. Nəsimi hürufiliyin nümayəndəsi kimi fəlsəfi və poetik dünya yaratdı. O şeiriyyətə fəlsəfədən gəldi. Füzuli də şeiriyyətə fəlsəfədən gəlir, “Mətləül-etiqad”da bunu görmək olur. Hamısı təsəvvüfün şeiriyyət formasıdır. Maraqlıdır ki, burada fəlsəfi ideyaları ilə şeiriyyət formasının vəhdəti vardır və onun da əsas ifadə forması qəzəldir. Yəni, o mədəniyyətin əsas ifadə forması qəzəldir. İndisə keçək Vaqifə. Vaqifdə əsas qoşmalardır. Burada ifadə forması dəyişdimi?

- Bu transformasiyanın səbəbi nə idi?

- Biz fikrin poetik təfəkkürdə ifadəsinin bu cür transformasiyasını etməklə hansı dəyişikliklərə nail olduq. Gələk XX əsrə. XX əsrdə şeiriyyətdə çox dahilər yetişdirdik. Bəxtiyar Vahabzadə ənənəni saxlayaraq fəlsəfədən şeiriyyətə gəldi. Səməd Vurğun şeiriyyətin harmoniyasından fəlsəfəyə getdi. Hər ikisi “Azərbaycan” ideyası yaratdı və hər ikisi də bu ideyada birləşdi. Nəsimi də, Füzuli də böyük mənada Azərbaycan ideyasını yaradırdı. Və  deməli, onları birləşdirən ortaq bir sahə vardı. Mənə elə gəlir ki, biz o ana xətti hələ tuta bilməmişik. Deməli, XIX əsr maarifçiliyinə baxanda maarifçilikdən öncəki fəlsəfi təfəkkürün dinamikası ilə maarifçilikdən sonrakı mədəniyyətin və təfəkkürün dinamikası arasında ciddi elmi-fəlsəfi bağlantını qura bilməsək, milli fəlsəfənin nə varlığından, nə də mövcudluğundan danışa bilmərik. Mümkün deyil.

- Bəs Azərbaycan milli fəlsəfi metafizikası öz həllini tapıbmı?

- Hesab edirəm ki, Azərbaycan milli fəlsəfəsinin metafizikası hələ öz həllini tapmayıb. İkincisi, mənim qənaətimə görə Azərbaycan milli fəlsəfəsi mövcuddur, tarixi təkamül yolunu keçib, o təkamülün müxtəlif mərhələləri olub. O mərhələlərin hər birinin elmi və fəlsəfi araşdırılması və onlar arasında transformasiya mexanizmlərinin fikir, məntiq əlaqəsinin qurulması lazımdır. Burada əsas hədəf müasirlik olmalıdır. Müasir dünyada baş verən proseslərdən kənarda Azərbaycanı nə mədəni, nə fəlsəfi, nə də hər hansı başqa cəhətdən təsəvvür etmək mümkün deyil. Özünü təcrid özünü məhv deməkdir. Özünəməxsusluğu öyrənməliyik, amma bunu qlobal dünyada gedən proseslərin fonunda etmək lazımdır. Çünki Azərbaycan artıq müstəqil dövlət kimi üzərinə böyük bir missiya götürüb. O missiya həm müstəqil dövlətin qurulmasıdır, həm də xalqın yaşadılması. Mənə elə gəlir ki, XXI əsrdə millətin kreativ olması tərifi çox gözəl tərifdir. Şübhə etmirəm ki, o kreativliyin də kökündə onun fəlsəfəsi duracaqdır, bu dünyagörüşü olacaqdır.

Rəşad Sahil