Azərbaycanda devalvasiya gözləntisi realdırmı? - SƏLİM MÜSLÜMOV / MÜSAHİBƏ

Bütün dünyada olduğu kimi, koronavirus pandemiyası Azərbaycan iqtisadiyyatına da təsirsiz ötüşmür. Hazırda ölkədə gündəmdə olan məsələlərdən biri də manatın məzənnəsidir. Bəzi mütəxəssislər milli valyutanın dəyərsizləşəcəyindən narahatdırlar. Bəs, Azərbaycanda manatın devalvasiyası təhlükəsi varmı? 

İqtisad elmləri doktoru, professor Səlim Müslümovun mövzu ilə bağlı Redaktor.az-a müsahibəsini təqdim edirik:

- Səlim müəllim, son günlər koronavirus epidemiyası ilə bağlı biznes fəallıgının aşağı düşməsi,  iqtisadiyyatın real sektorunda, xüsusilə də beynəlxalq turizm, aviadaşımalar, qeyri-ərzaq ticarəti və digər sahələrdə, demək olar ki, durğunluğun yaranması milli valyutanın, yəni manatın devalvasiyası mövzusunda müzakirələrin başlanmasına səbəb olub. İstərdik ki, bu barədə düşüncələrinizi bizimlə bölüşəsiniz.

- İlk öncə, gəlin devalvasiyanın baş verməsi səbəblərinə baxaq, yəni görək devalvasiya, adətən, hansı şərtlər müvcud olduqda, ortaya çıxır? İqtisadçılar bu suala belə  cavab verirlər: 

1) Ölkənin ticarət balansının kəskin pisləşməsi və onun mənfi saldosunun yaranması, yəni idxalın ixracı üstələməsi; 
2) İnflyasiyanın yüksək səviyyəsi. 

Bu şərtlərin müəyyən zaman kəsiyində ortada olması, təbiidir ki, hər bir ölkədə tətbiq olunan valyuta rejimindən asılı olmayaraq, onun milli valyutasının devalvasiyasına səbəb ola bilər. Milli valyutasının digər valyutalara nəzərən dəyəri sərbəst üzən kursla (Valyuta bazarında tələblə təklifin nisbətinə uyğun sərbəst şəkildə, mərkəzi bankın müdaxiləsi olmadan) müəyyənləşən ölkələrdə də yuxarıda qeyd etdiyim şərtlər mövcuddursa, onların milli valyutaları qiymətdən düşür, ancaq bu, devalvasiya yox, milli valyutanın ucuzlaşması adlanır. Milli valyutasının  dəyəri idarə olunan üzən kursla, yəni Mərkəzi Bankın daima deyil, yalnız müəyyən anlarda mübadilə kursuna təsir mexanizmlərindən istifadə etməsi, məsələn, valyuta koridoru müəyyənləşdirməsi, valyuta bazarına valyuta alqı-satqısı yolu ilə müdaxilə etməsi  və s. ilə müəyyənləşən, eləcə də milli valyutasının kursu hökumət (Mərkəzi Bank) tərəfindən müəyyənləşdirilən ölkələrdə isə əvvəldə göstərilən şərtlərin mövcudluğu  devalvasiyanın Mərkəzi Bank tərəfindən elan olunması praktikasını ortaya qoyur.

- Yaxşı, tutaq ki, bu şərtlər mövcuddur və devalvasiya sizin dediyiniz kimi, reallaşa bilər. Bəs onun elan olunması hökumətə hansı imkanları yaradır?

- Devalvasiya nəticəsində idxal bahalaşır, ixrac isə ucuzlaşır ki, bu da hökumətə bir sıra problemləri həll etməyə imkan verir:

- ölkənin tədiyyə balansı yaxşılaşır, çünki idxal bahalaşdığından azalır, ixrac isə ucuzlaşdığından artır;
- yerli malların xarici bazarlarda rəqabət qabiliyyəti artır;
- yerli istehsal stimullaşır və nəticədə, idxalı əvəzləməyə başlayır;
- ölkənin qızıl-valyuta ehtiyatlarının xərclənməsi sürəti aşağı düşür və s.

- Bəs devalvasiyanın mənfi təsirləri yoxdur?

- Əlbəttə ki, var. İndi sadalayacaqlarım devalvasiyanın mənfi təsirləridir. Devalvasiyadan sonra:

1) Milli valyutaya həm investorların, həm də əhalinin inamı kəskin azalır;
2) Bank sistemindən milli valyutada olan pulların çıxarılması sürətlə gedir, hətta bəzən bu, ajiotaja çevrilir;
3) Valyuta bazarında spekulyasiyalar üçün şərait yaranır;
4) İnvestorlar devalvasiyanın ilk siqnallarını eşidən kimi öz yığımlarını başqa valyutada olan aktivlərə çevirirlər;
5)  Əhalinin pul gəlirlərinin real alıcılıq qabiliyyəti, deməli, həm də istehlak fəallığı azalır.

- Mənfi təsirlər daha çoxdur ki. Belə olan halda devalvasiyanın elan edilməsi haqqında qərar necə qəbul olunur?

- Milli valyutasının dəyəri idarə olunan üzən kursla yaxud elan edilmiş sabit kursla müəyyənləşdirilən ölkələrin hökumətləri və mərkəzi bankları prosesin, adətən, mənfi və müsbət tərəfləri üzrə həm rəqəmsal, həm də siyasi hesablamalar apararaq qərar qəbul edirlər. Bu hesablamaların nəticələri əsasında milli valyutanın real kursunun aşağı salınması kimi iqtisadi siyasət tədbirinin qaçınılmazlığı ortaya çıxarsa, onda Mərkəzi Bankın milli valyutanın devalvasiyasını elan etməsinə rəvac verilir, çünki başqa çıxış yolu qalmır. Əks halda, gizli devalvasiya gedəcək və bu da valyuta "qara bazarı"nın meydana çıxması ilə nəticələnəcək, həm də dövriyyədəki milli valyuta kütləsinin artması əlavə inflyasiya doğuracaqdır. Hər halda, istənilən vəziyyətdə milli valyutanın kursunun idarə olunan şəkildə, yəni Mərkəzi Bankın milli valyutanın sabit kursunu aşağı endirməsi və ya bu kursu saxlamaq istəməməsi barədə elan verməsi kortəbii devalvasiyadan, fikrimcə, daha düzgündür, çünki onun risklərini ölçmək imkanı var. Məsələn, 2015-ci ildə Azərbaycan Prezidentinin rəhbərliyi ilə Azərbaycan hökuməti və Mərkəzi Bankı manatın devalvasiyasını uğurla həyata keçirdilər, çünki bunu məhdudlaşdırıcı pul-kredit və gəlirlər siyasəti, eləcə də struktur islahatları ilə kompleks şəkildə apardılar. Nəticədə, qiymətlər çox artmadı, yəni inflyasiya tam idarə olundu, ixracın artması və idxalın azalması yaxud ixracın idxala nisbətən daha üstün artması hesabına ölkənin tədiyyə balansının müsbət saldosunun, buna uyğun olaraq valyuta ehtiyatlarının artması təmin olundu.

- Statistika bunu təsdiqləyirmi?

- Gəlin göstəricilərə baxaq: 2016-cı ildə idxal əvvəlki ilə nisbətən 727,6 mln. $  azalmış, ixrac isə 728,5 mln. $ artmışdır; 2017-ci ildə idxal 2016-cı ilə nisbətən 294,2 mln. $, ixrac isə 1862,4 mln. $ artmışdir; 2018-ci ildə əvvəlki ilə nisbətən idxal 2681,7 mln. $, ixrac isə 4970,9 mln. $ artmışdır. Bu müddətdə xarici ticarət balansının müsbət saldosu da sürətlə yüksəlmişdir: 2015-ci ildə +3512,4 mln. $, 2016-cı ildə +4968,5 mln. $, 2017-ci ildə +6536,7 mln. $ və 2018-ci ildə +8825,9 mln. $.

- Necə düşünürsünüz, yenəmi devalvasiya elan olunmasının zamanı yetişib? 

- Hazırda Azərbaycanda makroiqtisadi sabitlik mövcuddur. Statistika orqanlarının məlumatına görə, cari ilin ilk 4 ayı ərzində cəmi 3%  inflyasiya qeydə alınıb, yanvar-mart aylarında ixrac əvvəlki ilin ilk 3 ayının göstəricisinə nisbətən faktiki qiymətlərlə 16,2% (və ya 784 mln. $) , idxal isə 491 mln. $ azalıb. Xarici ticarət balansının müsbət saldosu 1421,3 mln. $ təşkil edib. Əhalinin banklardakı əmanətləri 2020-ci ilin 1aprel vəziyyətinə  əvvəlki ilin 1 aprel göstəricisinə nəzərən cəmi 1% (və ya 83,3 mln. man.) azalaraq 8251,7 mln. manata düşüb ki, bu da car ilin 1 yanvar tarixinə olan göstəricidən 386,2 mln. manat aşağıdır. Göründüyü kimi, hazırda dövriyyədə olan manat kütləsinin yüksək, yəni devalvasiyaya səbəb ola biləcək artımı qeydə alınmır ki, bu, xarici valyutaya olan tələbi kəskin artırsın. Digər tərəfdən, iqtisadi fəallığın son dərəcə aşağı olması (təbii ki, bu, koronavirus epidemiyası ilə bağlıdır) idxal-ixrac əməliyyatlarının da həcmini və deməli, sərbəst dönərli valyutalara olan tələbi də azaldır. Yuxarıda qeyd etdim ki, bütün bunlara (eləcə də neftə olan tələbin və xam neftin qiymətinin sürətlə düşməsinə) baxmayaraq, Azərbaycanın xarici ticarət balansının saldosu müsbətdir.

- Amma etiraf edək ki, bu müsbət saldo valyuta ehtiyatlarının azalmasının qarşısını almağa kifayət etmir və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Sumqayıt şəhərində tibbi maskalar istehsal edəcək zavodun açılışındakı çıxışında da ölkəmizin valyuta ehtiyatlarının azaldığını qeyd etdi.

- Təbiidir ki, ixracımızın əsas mənbəyi olan xam neftin qiymətinin həm qlobal iqtisadi fəallığın azalması üzündən tələbin düşməsi, həm də iri neft ixracatçıları tərəfindən istehsalın və ixracın həcminin kəskin artırılması nəticəsində sürətlə enməsi, digər tərəfdən də ixracın həcminin OPEK + ölkələri, o cümlədən Azərbaycan üçün azaldılması valyuta gəlirlərinin məbləğini hissediləcək dərəcədə aşağı salır. Əlbəttə, idxalın da həcmi kifayət qədər düşüb. Lakin söhbət təkcə idxalın qarşılanmasından getmir. Azərbaycanın dövlət büdcəsinin xərclərinin böyük bir hissəsi neft-qaz istehsalı sahəsindəki müəssisələrin ixracdan əldə etdikləri valyutanı sataraq büdcəyə ödədikləri vergilər və Dövlət Neft Fondunun(DNF) transfertləri hesabına maliyyələşir. Əgər DNF-dən gələn vəsaitlər əsaslı xərclər üçün nəzərdə tutulursa, digər gəlirlər cari xərclərin qarşılanmasına yönəldilir. Azərbaycan Prezidentinin sərəncamları ilə büdcədən kapital qoyuluşu xarakterli xərclərə belə bir dönəmdə vəsait ayrılması təkcə iqtisadi fəallığın dəstəklənməsinə deyil, həm də dolayı yolla manatın kursunun sabitliyinin qorunmasına xidmət edir. Siz deyə bilərsiniz ki, axı bu vəsaitlər dövriyyədəki manat kütləsini artırır. Amma nəzərə alın ki, bu kütlə DNF-nin müəyyən həcmdə valyutasının  satılmaşı hesabına dövriyyədən yığılmış manat kütləsidir. Əvvəlki illərdə ixracdan gələn valyutanın  DNF-ə köçürülən hissəsi DNF-dən büdcəyə verilən transfertin (və DNF-nin büdcəsində nəzərdə tutulan digər xərclərin) məbləğindən çox olduğu üçün aradakı fərq qədər DNF-nin valyuta ehtiyatları artırdı (müəyyən qədər də bu ehtiyatların idarə olunmasından valyuta qazanılırdı). Hazırda bunun əksi baş verir və təbiidir ki, DNF-dəki valyuta ehtiyatları azalır. Digər tərəfdən, Mərkəzi Bank da manatın məzənnəsini, xüsusilə ABŞ dollarına nəzərən sabit saxlamaq üçün bazara müəyyən qədər valyuta yönəltmək məcburiyyətində qalır, amma iqtisadi fəallığın düşdüyü indiki dövrdə bu müdaxilənin böyuk məbləğlə ifadə olunduğunu düşünmürəm.

- Səlim müəllim, dediyiniz bir fakt da çox maraqlıdır. Neçə vaxtdır digər valyutaların kursları manata nəzərən dəyişsə də, ABŞ dollarının kursu sabit qalır. Belə təsəvvür yaranır ki, digər valyutalara nisbətdə manatın üzən mübadilə kursu, ABŞ dollarına nəzərən isə sabit kurs siyasəti yürüdülür.

- Düzgün yanaşmadır və fikrimcə, Azərbaycan Mərkəzi Bankı bu dual siyasəti çox uğurla aparır, çünki həm xarici partnyorlarımızla əlaqələrimizin əsas hissəsi (burada neft faktorunu yada salmaq, məncə, kifayətdir) ABŞ dolları ilə ifadə olunur, həm də əhalimiz arasında bu valyutanın istifadə sferası daha genişdir. Nəticədə, milli valyutanın dəyərdən düşməsi istiqamətində olan gözləntilər, eləcə də inflyasiya gözləntiləri kimi neqativ proseslər idarə olunan hala gətirilir. Digər tərəfdən, bu yolla Mərkəzi Bank həm  devalvasiya elan edilməsi kimi rıçaqı , həm də özünün bəyan etdiyi inflyasiyanın hədəflənməsi siyasətinin gerçəkləşdirilməsində əlavə təsir imkanını əlində saxlamış olur.

- Son zamanlar bu siyasət haqqında da çox danışılır. Onun əsas məğzi nədən ibarətdir?

- Bu, pul-kredit siyasətinin (PKS) metodlarından biridir. Mərkəzi banklar öz PKS-ni həyata keçirmək üçün müxtəlif metodlardan istifadə edirlər ki, bunlar da ilk növbədə qoyulan hədəflərə görə fərqlənirlər, məsələn, monetar hədəflənmə və ya valyuta kursu üzrə hədəflənmə yaxud nominal lövbərlənməsiz rejim və s. Bu metodlar həm də operativ və aralıq məqsədlərdən istifadə edilməsindən asılı olaraq fərqlənirlər.   Məncə, biz bu metodlar haqqında başqa bir vaxtda ayrıca  müzakirə aparsaq, daha məqsədəuyğun  olar, çünki bu, maraqlı və geniş bir mövzudur.  

- Yaxşı, əgər ümumiləşdirsək, belə demək olar ki, hazırda manatın devalvasiyasının elan olunması ehtimalı yoxdur?

- Gəlin belə deyək: manatın devalvasiyasını şərtləndirən amillər hazırda yoxdur, lakin Mərkəzi Bankın həmişə belə bir hüququ vardır və bu hüququn gerçəkləşdirilməsi nə dərəcədə onun yürütdüyü inflyasiyanın hədəflənməsi siyasətinə hazırda uyğundur sualının cavabı, fikrimcə, Mərkəzi Bankın strateji araşdırmalarının nəticələrindən asılıdır, çünki pandemiyadan sonrakı dövr üçün iqtisadi artım sürətləri hesablanmalı və bu, inflyasiyanın hədəflənməsi siyasətinin yeni şəraitə uyğun reallaşdırılmasında nəzərə alınmalıdır. Artıq cənab Prezident elan etdi ki, biz iqtisadiyyatın pandemiya durğunluğundan çıxarılmasını tədricən aparacağıq. Bu yanaşma manatın devalvasiyası ehtimallarını daha da azaldır. Digər tərəfdən, Azərbaycan Mərkəzi Bankı özünün 2020-ci il və ortamüddətli dövr üçün pul və maliyyə sabitliyi siyasətinin əsas istiqamətləri barədə bəyanatında cari il üçün bu siyasətin son hədəfinin inflyasiyanın 4+2 (-2) dəhlizində saxlanılmasının olduğunu göstərməklə yanaşı, manatın məzənnəsinin dinamikasını da aşağı inflyasiyanın vacib şərtlərindən biri sayır. Həmin bəyanatda qeyd olunur: manatın məzənnəsinin uzunmüddətli dinamikasını müəyyənləşdirən başlıca amil tədiyyə balansının vəziyyəti olacaqdır ki, bu da xarici şokların və kapital axınlarının təsiri ilə dəyişə bilər və Mərkəzi Bank tələb-təklif nisbətini hamarlamaq üçün valyuta bazarına müdaxilə hüququnu özündə saxlayır. Gördüyünüz kimi, Mərkəzi Bank əsas hədəfə çatmaq üçün bütün alət və üsullarını tətbiq edəcəyini açıq şəkildə bildirir.                                                

- Səlim müəllim, müsahibə üçün, dəyərli fikirlərinizi oxucularımızla paylaşdığınız üçün təşəkkür edirik.

Oral Mədənçi / Redaktor.az