AXC dövründə ərazi-sərhəd məsələlərinin həllinə qısa baxış

Birinci hissə

Bu gün Azərbaycan və Ermənistan sərhədlərinin delimitasiyası və demarkasiyası, iki ölkə arasında ərazi-sərhəd mübahisələrinin həlli diqqət mərkəzindədir. Gələcək münasibətlərin qurulmasında mühüm rol oynayacağını nəzərə alaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə bu məsələlərə necə yanaşıldığını, tarixi təcrübənin nədən ibarət olduğunu təfərrüata varmadan, tezis şəklində bir daha xatırlatmaq istədim. Qeyd edək ki, AXC dövründə ərazi-sərhəd məsələlərinin həlli sahəsində Azərbaycan hökumətinin fəaliyyətini əks etdirən kifayət qədər arxiv sənədləri və materiallar mövcuddur.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasına qədər Rusiya imperiyasının tərkibində muxtariyyət hüquqları belə tanınmayan, ölkənin milli ucqarları sayı­lan bölgələr, Azərbaycan, Gürcüstan və Er­mənistanın sərhədləri hüquqi, siyasi baxım­dan qeyri-müəyyən idi. Cənubi Qafqazın hər üç xalqı üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən bu məsələdə ilk əlverişli şans 1918-ci ilin fevra­lında Zaqafqaziya Seyminin təşkili ilə yarandı. Rusiya Müəssislər Məclisini tanı­maq­dan imtina edən Cənubi Qafqazdan olan deputat­ların Tiflisdə yaratdıqları bu qurum ümumən regionda yeni müs­təqil dövlətlərin qurulması yolunda ilk uğurlu təşəbbüslərdən biri olmaqla, Seymi yaradanlar arasında ərazi-sərhəd məsələlərinin həlli istiqamətində konkret fəaliyyətin başlanması baxımından da diqqətəlayiqdir.

Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan sərhədlərinin müəyyən­ləş­diril­məsi məsələsinin Seym daxilində həlli üçün bütün fraksiyalarının iştirakı ilə 1918-ci ilin mart ayında Osmanlı (Türkiyə) tərəfi ilə Trabzon danışıqları başlanmışdı. Bağlanacaq sülh müqaviləsinin Türkiyə ilə 1914-cü il sərhədlərinin bərpa edilməsinə əsaslanması razılığına gəlinməsi gözlənilirdi. Ancaq qarşılıqlı iddialar səbəbindən danışıqlar nəticəsiz bitdi.

1918-ci il mayın 11-də ərazi-sərhəd problemlərinin həlli məsələsinin müza­kirəsi məqsədi ilə Batum konfransı öz işinə başladı. Konfransın davam etdiyi günlərdə erməni-gürcü birləşmələri ilə döyüşlərdə qan axıdılması ilə əlaqədar Türkiyə tərəfi Brest-Litva sazişində nəzərdə tutulandan əlavə ərazilərin – Tiflis quberniyasının Ahalsix, Ahalkələk rayonları, Aleksandropol və Eçmiədzin bir həssəsinin ona ve­ril­məsini, dünya müharibəsi qurtaranadək Transqafqaz dəmiryolun­dan istifadə hüququ tələb edirdi. Konfrans işini Seymin dağılmasından, Cənubi Qafqazda yeni cümhuriyyətlərinin yaradılmasından sonra iyun ayının 4-də başa çatdırdı. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında ərazi-sərhəd məsələlərinin çözülməsi mümkün olmasa da, hər üç respublikanın Türkiyə tərəfi ilə ayrılıqda sülh müqaviləsi bağlaması, bu sənədlərdə sərhədlərin keçdiyi ərazilərin təsbit edilməsi, xəritələrdə əksini tapması müsbət hal idi.

Belə ki, Cənubi Qafqaz respublikaları ilə Osmanlı imperator­luğu arasında sərhədlərin müəyyən­ləş­diril­məsi haqqında məsələnin ilk dəfə rəsmi surət­də əksini tapdığı müqavilələr imzalandı. “Osmanlı imperator­luğu höküməti ilə Azərbaycan Cumhuriyyəti arasında dostluq müqavi­ləsi” (1918-ci il 4 iyun) Azərbaycan üçün sərhədlərin müəyyən edilməsi məsələsinə ay­dınlıq gətiril­mə­si baxımın­dan bu gün də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki həmin sənəddə Azərbaycan-Türkiyə sərhədlərinin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar həm Gürcüstan, həm də Ermənistanla bu sərhədlərin qovuşma əraziləri dəqiq göstərilmişdir. Başqa sözlə, bu müqavilədə Azərbaycanın sonrakı illərdə tarixi şəraitlə bağlı zorla, ya siyasi məqsədlərlə guya könüllü surətdə qonşu dövlətlərə verilməklə itirilən, yaxud qonşular tərəfindən mübahisəli hesab olunan əraziləri qeyd edilib. Ermənistanla imzalanmış müqa­viləyə görə, Ermənistan Transqafqazda 9,8 min kvadratkilometr (təqribən 10 min) əra­ziyə malik dövlət idi. Ermənistan tərəfindən müqaviləni O.Kaçaznuni, A.Xatisyan və M.Papacanov imzalamışdılar. 14 maddədən ibarət müqaviləyə əsasən, Ermənistan Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərini qəbul etdi. Eçmiədzin və Aleksandropol (Gümrü) Türkiyəyə keçir, Türkiyə Aleksandropol-Culfa dəmir yolundan istifadə etmək hüququ alırdı. Ermənistanın sərhədi İrəvan yaxınlığından keçirdi. Onun ixtiyarında cəmi 6 km-lik dəmir yolu qalmışdı. Batum müqaviləsinə görə, Ermənistan və Gürcüstan hökumətləri öz ərazilərində yaşayan müsəlman əhalisinin təhlükəsizliyini, azad inkişafını təmin etmək, ana dilində təhsil almaq, dini ayinlərin sərbəst icrasına şərait yaratmaq haqqında təəhhüd götürürdülər. 1918 il 4 iyun tarixli müqavilələrə əlavə sazişlər də imzalanmışdı.

1920-ci ilə qədər Ermənistanın 9,8 min kv.km. ərazisi 2 dəfədən çox, sovet hakimiyyətinin ilk iki ilində isə təqribən 2,8 dəfəyə yaxın artmışdı. Bu ərazilərin cüzi istisnalarla, demək olar ki, hamısı Azərbaycanın əzəli, tarixi torpaqları idi.

Azərbaycan Respublikası adından Milli Şu­ra­nın sədri M.Ə.Rəsul­zadənin və xa­ri­ci işlər naziri M.H.Hacınskinin imzaladıqları müqa­­vilənin 3-cü maddəsinə əsasən bu üç respublika öz aralarında döv­lət sərhədlərini müəyyən edə­rək protokol­laş­­dırmalı və Osmanlı imperatorluğu hökü­mətinə müvafiq qaydada məlumat verməli idi. 4-cü maddədə isə Osmanlı höku­məti Azərbay­can  hökumətinə qayda-qanun və ölkənin təh­lük­ə­siz­li­yi­nin tə­min olunmasına ehtiyac duyulduğu təqdirdə, hərbi qüv­və ilə kömək et­məyi öh­də­sinə götürdüyü bildirilirdi. Müqavilənin 5-ci maddəsində gələcəkdə yaradılacaq sər­həd mühafizə qüvvələrinin də başlıca vəzifələrindən olacaq, o dövrdə mühüm əhə­miy­yət kəsb edən bir məsələyə toxunulurdu: “Azərbaycan Respublikası höku­məti həmin ərazilərin hüdudlarında si­lah­lı quldur dəstələrinin təş­kilinə ciddi-cəhdlə mane olmağı və bu ərazidə sığınacaq tapmış quldur dəstələrini tərksilah edib, zərərsizləş­dir­məyi öz öhdəsinə götürür”.

Həmin illərdə dövlət sərhədlərinin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar Cənubi Qafqaz respublikaları özlərinə yaxın bildikləri, nüfuzlu, bölgədəki problemləri həll etməyə iqtidarı çatan bir neçə dövlətə öz layihələrini təqdim etmişdilər. Azərbaycan nümayən­də­lərinin ərazi-sərhəd məsələləri ilə bağlı Türkiyə və Almaniya tə­rəfinə təqdim etdikləri layihədə Azərbaycana daxil edilən əra­­zilər aşağıdakı kimi göstərilmişdi: bütün Bakı vi­la­yəti (Bakı şəhəri da­xil olmaqla Bakı qəzası, Cavad, Göyçay, Şa­maxı, Quba, Lənkəran qə­zaları), Gəncə vilayəti (Gəncə, Qazax, Cə­van­şir, Şəki, Ərəş, Qa­ra­bağ, Cəbrayıl, Zəngəzur qəzaları), İrəvan vi­la­yəti (Naxçıvan, Şə­rur-Dərələyəz, Yeni Bəyazid qəzaları), Tiflis vilayəti (Borçalı, Sığ­naq qəzaları və Tiflis qəzasının bir hissəsi), Zaqatala sancağı. Bu layihəyə görə Borçalı vasitəsi ilə Azərbay­can­la Türkiyə arasında dəhliz açılmalı idi.

Azərbaycan sərhəd­ləri­nin müəyyənləş­diril­­məsi üçün hazırlanmış həmin layihə­lərin birinə əsasən Azərbaycan ərazisi 840.000 verst və ya 96.502 km2 mübahi­səsiz əraziyə malik idi. Paris sülh kon­fran­sın­­ın ka­tib­liyinə təq­dim edlmiş 50 səhifəlik “Qafqaz Azərbaycanı Respub­li­ka­sı­nın nümayən­də­li­yinin Paris sülh konfransına memorandumu”nda hökumətin nəzarəti altında olan mübahisəsiz ərazinin 837.866 kv. verst, yaxud 94.137,38 kv. k­m. olduğu göstərilirdi. Həmin illərdə dərc olunmuş Ünvan - təqvimdə isə Azərbaycanın mübahisəsiz ərazisi 853.489 kv. verst /97 297,67 km2/, mü­­ba­hi­sə­li ərazilərlə birlikdə 999.088,7 kv. verstə, 113,895, 97 kvadratkilometrə bərabər idi.

Əslində 114,000 km2-dən də artıq sahəyə malik olan Azərbaycannın ərazisinin hər üç halda möv­cud olduğundan az göstərilməsi Azər­bay­ca­n hökumətinin qonşularla normal münasibətlərin qurulmasına necə yüksək qiymət verməsinin göstəricisi hesab etmək olardı.

Cənubi Qafqaz respublikaları arasında sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi sahə­sində Azərbaycan tərəfindən ilk addım 1918-ci il iyunun 26-da Zaqatala dairə­si Milli Şurası bölgənin Azərbaycana birləşməsi haqqında yekdil­liklə qərar qəbul etməsi ilə atıldı. İyunun 30-da isə AXC höküməti özünün müva­fiq qərarı ilə Zaqatala dairə­sinin Azərbaycanın tərkibinə daxil edilməsini rəsmiləşdirdi.

1918-ci il avqustun 21-də Gürcüstan höküməti Azərbaycan və Gür­cüstan arasında mü­bahisəli sərhəd məsələlərini həll etmək üçün arbitraj komissiyanın yaradılması haqqında qərar qəbul etdi və av­qustyn 31-də bu barədə Azərbaycan tərəfinə məlumat verildi. Xü­­­susi komissiyada ərazi və onunla bağlı digər məsələləri həll edəcək kon­fran­­sın keçirilməsi erməni nümayəndələrinin gəlməməsi səbəbindən mümkün olmadı. Hələ iyun ayından irəli sürülən Zaqafqaziya konfransı ideyasının həyata keçirilməsinə 1918-ci ilin oktyabr ayında yenidən cəhdlər göstərildi. Konfransın gündəliyinə Gürcüstan höküməti 4 məsələ irəli sürürdü. Konfransda iştirak edən dövlətlərin qarşılıqlı surətdə bir-birini tanıması, bütün müba­hisəli məsələ­lərin, o cümlədən sərhədlər haqqında mübahisələrin həl­li bu təkliflərin əsasını təşkil edirdi. Er­mənilərin günahı ucbatından konfransın vaxtı 3 dəfə dəyiş­diril­di. Noyabrın 14-də ermənilərsiz açılan konfrans da­ha 2 dəfə təxirə salındı.

1918-ci ilin dekabrında qısamüddətli erməni-gürcü münaqişəsin­dən sonra Azərbaycan-Gürcüstan müna­si­bətləri yenidən ön plana keçməyə başladı. Əzəli Azərbaycan torpaqları olan Borçalını er­mə­ni­lərlə paylaşdıran Gürcüstan tərəfi Azərbaycanın Zaqatala dairə­si­nə dair bir neçə iddia ilə çıxış etdi. Bu niyyətlərini reallaşdırmağa ça­lı­şan gürcülər həmçinin bu dairəyə aid iş və sənədlərin veril­məsin­dən imtina edirdilər. Doğrudur, həmin dövrədək və sonrakı vaxtlarda da gürcülərin də əsas ərazi mübahi­sə­ləri ermənilərlə bağlı idi.

1919-cu ilin martında Parlamentdə 4-cü hökümətin proqramı ilə çıxış edən yeni Baş Nazir N.Yusifbəyli bəyan edirdi ki, xarici siyasət sahəsində əsas vəzifə böyük dövlətlərin Azərbaycanın suverenliyini tanımaqlarına nail olmaq, ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək, qonşu dövlətlərlə mehriban, xoş münasibətlər saxlamaq­dan ibarət olacaqdır. Göründüyü kimi, hökumətin qarşısında duran əsas məsələlə­lərdən biri sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi və təsdiq edilməsindən ibarət olacaqdı.

Lətif BABAYEV,

tarix üzrə fəlsəfə doktoru