AXC dövründə ərazi-sərhəd məsələlərinin həllinə qısa baxış - İkinci hissə
Bu gün Azərbaycan və Ermənistan sərhədlərinin delimitasiyası və demarkasiyası, iki ölkə arasında ərazi-sərhəd mübahisələrinin həlli diqqət mərkəzindədir. Gələcək münasibətlərin qurulmasında mühüm rol oynayacağını nəzərə alaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə bu məsələlərə necə yanaşıldığını, tarixi təcrübənin nədən ibarət olduğunu təfərrüata varmadan, tezis şəklində bir daha xatırlatmaq istədim. Qeyd edək ki, AXC dövründə ərazi-sərhəd məsələlərinin həlli sahəsində Azərbaycan hökumətinin fəaliyyətini əks etdirən kifayət qədər arxiv sənədləri və materiallar mövcuddur.
1919-cu ilin əvvəllərində nəzərdə tutulan Qafqaz konfransının çağırılması yalnız həmin il aprelin sonlarında reallaşdı. Ermənilər 1919-cu il may ayının 28-də Türkiyənin 7 vilayətinin (Van, Bitlis, Diyarbəkir (cənubunu çıxmaqla), Xarpurt, Sebastiya (qərb hissəsini çıxmaqla), Karin və Trabzon, Kilikya adlandırdıqları ərazinin isə guya 4 sancağı (Maraş, Sis, Cebel-Berket, Aleksandretto ilə birlikdə Adana) Ermənistana ilhaq olunması və vahid Ermənistan yaradılması barədə akt qəbul edib konfransdakı nümayəndələrinə göndərmişdilər. Paris sülh konfransında erməni nümayəndə heyətinin başçısı A.Ağaronyanın dediyi kimi, bununla onlar “bütün erməni xalqının, birləşmiş Ermənistanın marağını ifadə etdiklərinə”, ölkələrini “dənizdən-dənizə” çıxaracaqlarına ümid edirdilər.
Ermənilərə görə, “Türkiyə Ermənistan”ı adlandırdıqları ərazinin 7 vilayəti ilə yanaşı, Qafqaz Ermənistanının bütün ərazisi, bütün İrəvan quberniyası, keçmiş Tiflis və Yelizavetpol (Gəncə) quberniyalarının cənub hissələri, Qars və Ərdəhan onlara məxsus olmalı idi. Beləliklə, Qara dənizdən Aralıq dənizinə, Azərbaycanın «Qarabağ dağlarından tutmuş Ərəbistanın sərhalarınadək” olan ərazilərin alınması planlaşdırılmış və ermənilər tərəfindən böyük müttəfiq dövlətlərdən tələb edilmişdi.
Qafqazda olan ABŞ missiyasının vasitəçiliyi ilə Tiflisdə 1919-cu ilin 23 noyabrında münaqişə vəziyyətində olan Azərbaycan-Ermənistan arasında sazişin imzalanması, ingilislərin də əslində, bu ölkələr arasında hərbi əməliyyatların dayandırılması və razılığa gəlinməsi təşəbbüsləri Cənubi Qafqazda ərazi-sərhəd mübahisələrinin öz həllini tapmasına müəyyən şərait yarada bilərdi. Ancaq bu ümidlər tezliklə puça çıxmışdı. Amerikanların Qafqazdan çıxması və 1919-cu ilin dekabrında keçirilmiş Azərbaycan-erməni konfransının lazımi razılaşmaların əldə edilməməsi səbəbindən, başlıcası erməni tərəfinin qeyri-konstruktiv mövqeyi ucbatından saziş pozuldu.
Ermənistan-Azərbaycan konfransının 2-ci iclası 14 dekabr 1919-cu ildə keçirilmişdir. Konfransın gündəliyinə hökumətlər arasında fikir mübadiləsi ilə razılaşdırılmış üç məsələ salınacağı qərara alınmışdı. Birincisi - ərazi məsələsi; ikincisi – qaçqınlar haqqında məsələ; üçüncüsü – ticarət və dəmiryolu sazişləri. Konfransda Azərbaycan Respublikası nümayəndə heyətinin rəhbəri Fətəli Xan Xoyski Cənubi Qafqaz respublikalarının konfederasiyası ideyasını irəli sürmüşdü.
Ümumiyyətlə, ermənilərin ərazi və ölkələr arasında sərhəd xəttinin müəyyən edilməsinə dair iddialarına görə, Azərbaycanla Ermənistan arasında sərhəd xətti Gəncə yaxınlığından keçərək Kür çayı boyunca uzanır, sonra isə Qarabağı ağuşuna alaraq Zəngəzur və Cəbrayıl qəzalarının inzibati sərhədləri boyunca İran sərhədlərinə qovuşurdu. Bu halda bütün İrəvan quberniyası və Gəncə quberniyasının əksər torpaqları ermənilərə verilməli idi. Ermənilərin gürcülərə qarşı olan, Tiflis quberniyasının bir hissəsinin və digər ərazilərin onlara məxsusluğu barədə iddiaları Gürcüstanı da bu qarşıdurmaya cəlb etmişdi.
Sovet dövründə Azərbaycanın tarixi ərazilərinin bədxah qonşuların əraziləri kimi göstərilməsi cəhdlərinə baxmayaraq, bəzi kənar mənbələrdə Azərbaycanın Ermənistanla mübahisəli sərhədləri barədə obyektiv məlumatlar da əksini tapmışdır. Rusiya ordusunun Mərkəzi dövlət arxivində Azərbaycan-Ermənistan sərhədlərini əks etdirən belə dəyərli sənədlərdən biri “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının mübahisəsiz ərazisinin Ermənistanla sərhəddinin təsviri”dir. Həmin sənəddən: “Azərbaycanla Ermənistanın sərhəddi Sürməli qəzasından Araz çayınadək olan əvvəlki inzibati sərhəddən keçir: Ağamzalı, Baş-Gərni və İmirzin kəndlərindən, daha sonra Yeni-Bəyazit və Şərur-Dərələyəz qəzalarından keçərək Göyçə gölündən elə dönür ki, Gözəl-Dərə kəndi Ermənistana, Daşkənd və Basarkeçər kəndləri Azərbaycana keçir. Sərhəd Göyçə gölünü yarıdan bölür, sonradan Gəncə və İrəvan quberniyalarından elə keçir ki, Çubuğlu kəndi Ermənistana, Göyçə gölünün qalan şərq sahili isə Azərbaycana qalır. Bu bölgü əsasında Azərbaycan ərazisinə Gəncə quberniyası və Sürməli, Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, İrəvan quberniyalarının bütün qəzaları, eləcə də Kəmərli, Böyük-Vedi və Dəvəli kəndləri ilə birlikdə İrəvan quberniyasının qəzaları, Yeni-Bəyazitin şərq hissəsi daxildir”.
Azərbaycan və Ermənistan cümhuriyyətlərin mövcudluğu dövründə ərazi-sərhəd məsələlərinin çözülməsi səyləri sonadək davam etdirildi, ancaq həllini tapmadığı üçün hər iki respublikanın sərhədlərinin müdafiəsi üçün müvafiq tədbirlərin görülməsinə əngəllər törətməklə, bolşevik işğalına yol açan səbəblərdən birinə çevrildi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Cənub sərhədlərinə gəlincə, bu sərhədlər 1828-ci il «Türkmənçay» sülh müqaviləsində müəyyən edilmiş xətt boyunca uzanırdı və müstəqil dövlətin qurulmasından sonra da bu sərhədlər əsasən dəyişilməz qalmışdı. İran tərəfi ilə sərhədlərin mühafizəsi məsələləri də daxil olmaqla münasibətlərin nizamlanması sahəsində danışıqlara gəlincə, 1919-cu il noyabr ayının 1-də Parisdə 4 maddədən ibarət İran-Azərbaycan İttifaqı haqqında saziş hazırlanmışdı. Həmin sazişə görə, Rusiyada hansı dövlət forması və quruluşa malik olmasından asılı olmayaraq, Qafqaz Azərbaycanı Azərbaycan nümayəndəliyinin Sülh konfransına təqdim etdiyi tələblərdə və xəritələrdə göstərilən sərhədlərdə qəti surətdə birdəfəlik Rusiyadan ayrılırdı. Orada həmçinin Azərbaycan özünün müstəqilliyinin tanınmasında, hər cür qəsdən qorunmasında, təhlükəsizliyinin təmin olunmasında, siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafında, hərbi gücündə İranın etdiyi kömək şəklində, İngiltərənin də həqiqi köməyinə ehtiyac duyduğu göstərilirdi. Azərbaycan tərəfi bununla İngiltərənin müdafiəsinə nail olmağa can atırdı.
1919-cu ilin ikinci yarısına qədər Lənkəran qəzası və Muğanın bir hissəsi tamamilə müstəqil Azərbaycan hakimiyyətinin tabeliyinə keçməmişdi. Bu ərazilərdə qondarma Muğan Respublikası yaradılmışdı. Həm bu separatçı qüvvə, həm də dövlətə müqavimət göstərən digər silahlı dəstələr mövcud idi. Həmin qüvvələrin qəti surətdə məğlub edilməsi yalnız Hərbi Nazirliyin birləşmələri tərəfindən həyata keçirilən 1919-cu ilin uğurlu avqust hərbi əməliyyatından sonra mümkün oldu.
1920-ci il mart ayının 20-də İran tərəfi ilə bağlanmış dostluq haqqında müqavilə ilə isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyini de-yure tanıdığını təntənəli surətdə elan edən İran dövləti ikitərəfli münasibətlərin inkişafı, o cümlədən sərhədlərin təhlükəsizliyinin təminatında maraqlı olduğunu göstərmişdi.
Xalq Cümhuriyyətinin qurucuları, xüsusən Əlimərdan bəy Topçubaşov, Məmməd Əmin Rəsulzadə və Fətəli xan Xoyski Azərbaycanın tarixi ərazilərini bərpa etməsini, qonşu dövlətlərin özününküləşdirməyə çalışdığı torpaqların Azərbaycandan ayrılmasına imkan verilməməsini qətiyyətlə irəli sürür və buna danışıqlar vasitəsilə nail olunmasını təklif edirdilər. Həmçinin sərhədlərlə bağlı hazırlanan və digər tərəfə təqdim edilməsi nəərdə tutulan layihələrdə Azərbaycanın hüdudları içində qalan qəza və sancaqların bir-bir sayılmasını, dəqiq göstərilməsini zəruri hesab edirdilər. Azərbaycan Parlamentinin 2-ci iclasında (1918-ci il 10 dekabr) çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə İrəvanla yanaşı, Tiflis quberniyasının bir hissəsinin də Azərbaycana məxsus olduğunu qeyd edir, Borçalının türk və müsəlmanlarla məskunlaşmış hissəsinin Azərbaycandan ayrılmayacaq bir bütövü təşkil etdiyini, eyni zamanda, Zəngəzur, Qarabağ uyezdinin yenə Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi ondan ayrılmasının mümkünsüzlüyünü bildirirdi. Onun qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan bu mübahisəli məsələləri daim demokratik mövqedən, qılınc ilə deyil, sülh ilə həll olunmasını hər zaman istəmiş, indi də istəyirdi. Arzu edirdi ki, Gürcüstan və Ermənistan hökumətləri öz aralarındakı ixtilaflı məsələləri məhz sülh və müsalimət ilə həll etsinlər.
Parlamentin 20 dekabr 1918-ci ildə keçirilən dördüncü iclasında Fətəli xan Xoyski deyirdi: “İkinci dəfə biz Gürcüstandakı səfərimiz vasitəsilə yenə təşəbbüsatda bulunduq. Səfirimiz gürcülər ilə bahəm layihə hazırladı ki, Tiflisdə beynəlmiləl Zaqafqaziya konfransı çağırılsın. Sizə məlum olsun ki, bu konfransın çağırılmasını biz özümüz təklif etmişdik. Konfransın layihəsi hazırlandı, təşrini saninin 10-na təyin edildi. Sonra 17-sinə, 20-nə, 30-na olmaq üzrə dörd dəfə təxir edildi. Fəqət bununla bərabər konfransa gəlmədilər. Hökümət belə işləri təklif edib, bu xüsusda yazar, xəbər verər, daha gedib özgə hökumətlərin qolundan tutub gətirə bilməzdi”.
1919-cu ilin mayında Denikin könüllülərinin Dağıstana hücum edərək Mahaçqala və Dərbəndi tutmaları, Azərbaycanın şimal sərhədlərini təhdid etmələri də hökumətdən daha sayıq olmağı tələb edirdi. Təəssüf ki, bir qədər sonra Bakı rayonundakı müttəfiq qoşunları komadanlığı da Azərbaycanın müdafiəsi üçün zəruri olan Xəzər donanmasını Azərbaycana deyil, general Denikinə verməyi daha məqsədəuyğun hesab etmişdi. Lakin Azərbaycan hökumətinin ciddi səyləri nəticəsində donanmanın müəyyən hissəsinin Azərbaycana verilməsi məsələsi həllini tapmışdı. 1919-cu ilin yayında ingilislərin Bakını tərk edərkən şəhər limanının idarəçiliyini, hərbi hissələrin radiostansiyalarını, hərbi gəmilərin və hərbi sursatın bir hissəsini Azərbaycan hökumətinin sərəncamına təhvil verməsi bu sahədə vəziyyətin müsbət istiqamətdə dəyişməsinə şərait yaratmışdı. Həmin gəmilərin əsasında Azərbaycanın Xəzər donanmasını yaratmaq mümkün olmuşdu. Rusiya tərəfinin bütün etiraz və açıq-gizli hədələrinə baxmayaraq, artıq 1919-cu ilin sonunda bir neçə hərbi gəmi və sualtı qayıq Xəzər dənizində dövlət sərhədlərini qoruyurdu. Bu, ayrıca bir məqalənin mövzusu olduğundan ona toxunmuruq. Ancaq bolşeviklər tərəfindən sürətlə cənuba sıxışdırılan Denikin 1920-ci il fevralın 7-də Azərbaycanı rəsmi olaraq tanıdığını elan etdi.
Cənubi Qafqaz respublikalarının müstəqilliyinə olan ciddi təhlükə, o cümlədən Denikin təhlükəsi ilə əlaqədar 1919-cu il iyunun 16-da Azərbaycanla Gürcüstan arasında üç il müddətinə saziş bağlanmışdı. Həmin sazişiin 4-cü maddəsində sərhəd məsələləri də əksini tapmışdı: “Razılığa gələn tərəflər onlar arasında meydana çıxa biləcək sərhədlər haqqında mübahisələri saziş və ya arbitraj yolu ilə həll etməyi öhdələrinə götürürlər”.
Ərazi-sərhəd mübahisələrinin həllini sürətləndirmək, Cənubi Qafqazın gənc müstəqil dövlətləri arasında əlaqələri genişləndirmək məqsədi ilə 1920-ci il martın 5-də Azərbaycan hökumətinə Böyük Britaniya nümayəndəliyi adından müraciət edən nümayəndə Uordrop hər üç respublikanın siyasi və iqtisadi xarakterli münasibətlərə girəcəklərinə öz hökumətinin ümidlərini ifadə etmişdi. O bildirirdi ki, London və qarşıdakı San-Remo konfransında bu ölkələrin sərhədləri məsələsinin müzakirəsi nəzərdə tutulduğu üçün Azərbaycan hökumətinin tarixi-etnoqrafik dəlillərlə əsaslandırılmış ərazi tələblərinə dair ingilis nümayəndəliyinə xüsusi məruzə təqdim etməsi və Qafqaz respublikalarının ən qısa vaxtda öz aralarında bir çox mübahisələrin həlli üçün danışıqlara başlaması məqsədəuyğdur. Ancaq erməni tərəfinin yerlərdə sərhədlər məsələsini həll etmək mümkün olmadığından bu məsələnin Avropada müttəfiqlərin köməyi ilə həll edilməsi barədə əssasız iddialarına görə London konfransında həmin dövrdə Cənubi Qafqazdakı status-kvo təsdiq olunmadı. Çünki bu təkliflə Azərbaycan və gürcü tərəfi razılaşmamışdı. Gürcülər hər üç respublikanın arbitraj komissiyası yaradıb sərhədlər məsələsini həll etməsi, yalnız bu müsbət nəticə vermədiyi halda məsələnin Avropaya keçirilməsini təklif etmişdilər.
Lətif BABAYEV,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru