Süni qiymət artımına SƏBƏB müvafiq qurumun MƏSULİYYƏTSİZLİYİDİR - MÜSAHİBƏ

İlboyu ölkədə baş verən proseslərin iqtisadi inkişafa təsiri ilə bağlı Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC) professoru Elşad Məmmədov Redaktor.az-a müsahibə verib. 

Müsahibəsinin ikinci hissəsini ( I hissə) təqdim edirik:

- Bu il Prezident İlham Əliyevin problemli kreditlərin həlli ilə bağlı imzaladığı fərmanın icrasından sonra, hazırda bu sahədə vəziyyət necədir?

- 2018-ci ilin sonlarına kimi bu sahədə vəziyyət çox mürəkkəb idi. Rəsmi rəqəmlərə görə, problemli kreditlərin həcmi 15%-ə yaxın hesab olunurdu. Problemin həlli ilə bağlı prezident tərəfindən atılan addımlar əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb oldu. Lakin bank sektoru və Mərkəzi Bank vaxtında adekvat siyasət aparsaydı, problemli kreditlərin həllini dövlət öz üzərinə götürməzdi. Hazırda Mərkəzi Bankın fəaliyyətində problemlər çoxdur. İqtisadi sistemdə dövlət bank sektorunun bütün problemlərini daima öz üzərinə götürə bilməz. Mərkəzi Bank bunu anlamalı və məsuliyyətli davranmalıdır.

- Elşad bəy, minimum əməkhaqqının 100 faizə yaxın - iki dəfə artırılmasına hansı amillər təsir etdi?

- İlin əvvəlindən başlayaraq, ölkədə sosial statusun möhkəmlənməsi baxımından çox ciddi addımlar atıldı. İqtisadi cəhətdən aparıcı ölkələrdə milli gəlirin təxminən 70-75%-i  əməkhaqqı fonduna sərf edilir. Azərbaycanda isə ilin əvvəlinə qədər bu göstərici təxminən 20-25% civarında olub. Nəticədə  aşağı əməkhaqqı əhalinin sosial vəziyyətinə mənfi təsir göstərirdi və  daxili bazarın genişlənməsinə mane olurdu. Daxili bazar lazımi səviyyədə genişlənmirsə, istehsalın artımına rəğmən satış bazarları tapmaq çətinləşir və  iqtisadiyyatın dayanıqlı inkişafı mümkün olmur. Bu gün əməkhaqqının artımı üçün ciddi potensial var. Bu istiqamət üzrə işlər davam etdiriləcək. Ölkənin iqtisadi potensialı və real imkanları buna uyğundur.

- Azərbaycanda əməyin məhsuldarlığı hansı səviyyədədir?

- Aparıcı iqtisadiyyatlarla müqayisədə ölkəmizdə əməyin məhsuldarlığı aşağıdır. Yaponiya, Avropa ölkələri ilə müqayisədə təxminən 7-8 dəfə aşağı ola bilər. Lakin bəzi ölkələrlə müqayisədə bu fərq 5-6 dəfə aşağıdır. Azərbaycanda əmək məhsuldarlığı 7-8 dəfə aşağı olsa da, əməkhaqqı 15 dəfə azdır. Yəni, 1 manatlıq əməkhaqqına görə muzdlu işçi təxminən 2-3 dəfə daha çox məhsul istehsal edir. Əməkhaqqı ilə müqayisədə, ölkədə məhsuldarlıq o qədər də aşağı deyil. Bu baxımdan əməkhaqqının yenə də artırılması vacibdir.

- Minimum aylıq əməkhaqqı hansı həddə qədər yüksələ bilər?

- Minimum əməkhaqqının təxminən 2-3 dəfə də artırılması üçün potensial var. Mövcud vəziyyətdə Azərbaycanda minimum əməkhaqqları 500-700 manat civarında formalaşa bilər.

- Minimum əməkhaqqı artımı inflyasiyaya səbəb ola bilər?

- Bu yanaşma kifayət qədər səthi, primitiv və heç bir iqtisad elminin baza prinsiplərinə söykənmir. İnflyasiya çox mürəkkəb prosesdir. İstənilən iqtisadi sistemdə  inflyasiyanın təbiətini bilmək lazımdır. Azərbaycanda mövcud olan inflyasiya artıq pul kütləsi və tələblə bağlı inflyasiya deyil. Bu gün əməkhaqqları artsa da, pul kütləsi milli iqtisadiyyatın həcminə nisbətən az olacaq. Ona görə də Azərbaycanda pul kütləsinin artımı inflyasiyaya səbəb olmayacaq. Son 30 ilə yaxın müddətdə baş verən inflyasiya təklif sferasında tədavül, inhisarçılıq, investisiyaların az olması, məhsulun az istehsal olunması nəticəsində yaranıb. Qiymət artımından sonra müəyyən inflyasiya təhlükələri var, amma bu təhlükə əməkhaqqının artımı ilə bağlı deyil. Bu, inhisarçıların iqtisadi sistemlərə və istehlakçılara öz şərtlərini diqtə etməsi ilə bağlıdır. Bu tendensiyanın qarşısını almaq üçün dövlətin aidiyyatı qurumları lazımi tədbirləri görməlidir. İnhisarçılıqla mübarizə aparılmaması inflyasiyanı artıra bilir. Çünki inhisarçı subyektlər öz mənfəətlərini artırmaq üçün tətbiq etdikləri qiyməti maksimum artırmağa çalışacaqlar. Bazarda rəqabət mühitinin olmaması inhisarçılar üçün əlverişli şərait yaradır.

- Bəs, inhisarçılığın qarşısını almaq üçün lazımi tədbirlər görülürmü?

-  Cavabdeh qurum olan İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət Xidməti qarşısında qoyulan məqsədlərin öhdəsindən gələ bilmir. Bu qurum düzgün işləsəydi, bəzi ərzaq məhsullarının qiyməti süni şəkildə artırılmazdı. Süni qiymət artımının mövcudluğu əməkhaqqının artımı deyil, müvafiq qurumun məsuliyyətsizliyi ilə bağlıdır. Bu gün istehlak bazarında hansısa təşkilatlar müəyyən reydlər, monitorinqlər aparır, amma müvafiq qurum tərəfindən lazımi tədbirlər həyata keçirilmir.

- Qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə bağlı vəziyyət necədir? Hansı çatışmazlıqlar mövcuddur?

- Devalvasiyalardan sonra qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə bağlı müsbət dəyişikliklər müşahidə olunur. Bu dəyişikliyin kökündə pul-kredit siyasəti durur. Kənd təsərrüfatı, turizm, kiçik və orta sahibkarlıqda müsbət dinamika hiss olunur. Sənaye, maşınqayırma sahələrində isə pul kütlələri real sektora çatmır və nəticədə göstəricilər zəifdir. Qeyri-neft sektorunun inkişafı üçün ilk növbədə, investisiyaların əhəmiyyətli dərəcədə artırılmasına ehtiyac var. 2018-ci ilin göstəricilərinə görə, investisiyaların Ümumi Daxili Məhsula (ÜDM) nisbəti təxminən 20-22 faizdir. Halbuki bu göstəricinin 30-35 faizdən aşağı olması yolverilməzdir. İnvestisiya siyasəti prioritet innovasiyalara söykənməlidir. Çünki bu gün dünya iqtisadiyyatında illik artımı 30%-dən yuxarı olan sahələr var. Bu sahələrə biotexnologiya, nanotexnologiya və hüceyrə texnologiyalarını misal göstərmək olar. İnvestisiyaların artımı olmadan iqtisadi artımı təmin etmək mümkün deyil. Müasir iqtisadiyyatda dayanıqlı və uzunmüddətli dividentlər götürmək üçün böyük investisiyalar lazımdır.

- Sahibkarlar əllərində olan vəsaiti hansı sahəyə yatırsalar, daha səmərəli olar?

- Sahibkarlıqda əsas problem vəsaitlə bağlıdır. Təəssüf ki, bu gün sahibkarların vəsaiti yüksək həcmdə deyil. İnvestisiya baxımından sahibkarlarımızın imkanları çox deyil. İnvestisiyanın resurs mənbəyi  daxili kreditləşmədir. Burada xarici investisiyaların da müəyyən rolu var. Ölkədə daxili investisiyalar institutunun olmaması fonunda isə xarici investisiyaların həmin ölkəyə marağı az olur. Ona görə də sahibkarların maliyyə və kredit resurslarına əlçatanlığı təmin olunmalıdır. Sahibkarların əlində vəsait olandan sonra 30%-dən artıq inkişaf verən texnoloji sahələrə yatırım edə bilərlər. Risk amilindən sığortalanmaq üçün isə dövlət müstəsna rol oynamalıdır.

- Əmanətlərin tam sığortalanmasının 2020-ci ilin mart ayının 4-nə qədər uzadılması əmanətlər üçün risk halları yarada bilərmi?

- Sığortalanmış vəsaitlərdə dollarla yerləşdirilmiş əmanətlərin xüsusi çəkisi yüksəkdir. Bu göstərici iqtisadi inkişaf üçün ciddi maneədir. Əslində, xarici valyutada yerləşdirilmiş əmanətlərə bütövlükdə dövlətin zəmanət verməsi normal hal deyil. Dollarlaşmanın aşağı səviyyəyə salınması və milli valyutanın möhkəmlənməsi üçün depozit seqmenti üzrə milli valyutada olan əmanətlərin sığortalanmasına nail olmaq lazımdır. Dolların ölkədən çıxmaması üçün isə  dövlətin adekvat makro-iqtisadi siyasəti olmalıdır. Bu siyasət dolların daxildə də xüsusi çəkiyə malik olmasına mane ola bilər. Digər tərəfdən, kapitalın ölkədən çıxışına mütləq şəkildə məhdudiyyətlər qoyulmalıdır. Əks halda daxili maliyyə bazarında sabitlik təmin oluna bilməz.

Milli valyuta ilə yerləşdirilən əmanətlər üçün differensiallaşma aparılmalıdır. İyul ayının 1-dən etibarən 10%-dək qoyulan əmanətlər sığortalanacaq. Əmanətlərin faiz dərəcələrinin aşağı salınmasının məntiqi səbəbləri var. Səbəblərdən biri də bəzi kommersiya banklarının real mənfəət əldə edə bilməməsi, real iqtisadi proseslərdə öz dividentlərini və iqtisadi imkanlarını genişləndirə bilməməsidir. Bu banklar yüksək faizlə depozit cəlb etməklə, öz problemlərini aradan qaldırmaq istəyirlər. Belə ki, bağlanmaq təhlükəsi ilə üzləşəndə həmin vəsaitləri dövlət Əmanətlərin Sığortalanması Fondu vasitəsilə ödənsin. Yəni, öz uğursuz idarəetmələrini dövlətin çiyninə qoymaq istəyirlər. Bnakların öz problemlərini dövlətin üstünə atmasını  bir neçə ildir ki, artıq müşahidə edirik. Bu baxımdan qorunan əmanətlər üzrə faiz dərəcələrinin azaldılması başadüşüləndir. Lakin sığortalanan əmanətlərin məbləğinin 10%-ə qədər endirilməsi fonunda kredit faizləri  həmin banklar tərəfindən 11-12 faizlə verilməlidir. Halbuki hazırda banklar krediti 30 faizlə verir. Bu isə vətəndaşlar üçün zərbədir. Ona görə də məsələyə sistemli yanaşma mütləq olmalıdır ki, bankların inhisarçı fəaliyyətinə son verilsin.

- Bankların sağlamlaşdırılması üçün passiv bankların ləğv edilməsi zəruridirmi?

- Hazırda problemlərlə üzləşən bankların sayı kifayət qədər çoxdur. Bank sektoruna cavabdeh olan Mərkəzi Bank və Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası ehtiyatlı mövqedən çıxış edir. Bu,müəyyən mənada başadüşüləndir. Bankların bağlanması çıxış yolu deyil. Bankdan lisenziyanın alınması əhaliyə və dövlətə ziyan vurur. Çünki öhdəlikləri dövlət öz üzərinə götürməyə məcbur olur. Bu fonda xərclərin ödənməsi əhalinin üstündə qalır. Bankların sağlamlaşdırılması üçün birləşdirilməsi optimal variantdır. Lakin bank rəhbərlərinin bir-birinə qarşı olan münasibəti sağlamlaşma prosesinə mane olur. Eyni zamanda, bəzi bankların fəaliyyətində qeyri-şəffaflıq hökm sürür. Birləşmə şəffaf sənədləşməni tələb edəcək. Bir çox bank rəhbərləri bu yolla getmək istəmirlər. Ona görə də bankların birləşməsində müəyyən problemlər üzə çıxır.

- Azərbaycanda islam bankçılığının tətbiqi ilə bağlı əlverişli şərait varmı?

- İslam bankçılığının tətbiqi bank sektoru daxil, bütövlükdə iqtisadiyyatın inkişafı üçün müsbət dəyişikliklərə yol aça bilər. Çünki islam bankçılığı iqtisadi artıma nail olmağa şərait yaradan bankçılıq sistemidir. Bu bankçılıq müasir iqtisadiyyatda yüksək faiz dərəcələrinin aradan qaldırılmasına xidmət edir. İslam bankçılığı yalnız işgüzar fəallığın, real iqtisadiyyatın inkişafından sonra,  əldə olunan mənfəətin bölgüsü zamanı bank və kreditorların gəlir götürməsini təmin edir. Bu yanaşma iqtisadiyyatın inkişafı baxımından açar fəlsəfədir. Azərbaycanda islam bankçılığının tətbiqinə ciddi şəkildə ehtiyac var. Bu tətbiqetmə üçün əlverişli şərait var.

- 2019-cu ilin dövlət büdcəsində neftin bir barelinin satış qiyməti 60 dollar səviyyəsində qəbul edilib. Bunun ölkə iqtisadiyyatına təsiri nə dərəcədədir?

- Bu il büdcədə neftin qiymətinin yüksək göstərilməsi müsbət haldır. Bu addımın bir neçə səbəbi var. Azərbaycanın qızıl valyuta ehtiyatlarının böyük hissəsi xaricdə yerləşdirilir. Bu, xarici dövlətlərin iqtisadiyyatına ciddi şəkildə təsir edir. Həmin resursların gəlirlərinin müəyyən edilən 60 dollar səviyyəsində formalaşması və ölkə iqtisadiyyatına sərmayələr şəklində qoyulması daha optimaldır. Neft satışından əldə olunan gəlirlər ölkə iqtisadiyyatına yumşaq faizlərlə verilərsə, effektiv ola bilər. Bu baxımdan dövlət büdcəsində neftin qiymətinin 60 dollar səviyyəsində müəyyən olunması təqdirəlayiqdir. Bu, iqtisadi baxımdan ölkənin imkanlarının genişlənməsinə şərait yaradır.

- Gələn il üçün neftin qiymətini necə proqnozlaşdırmaq  olar?

-  Bu, dünya bazarında neftin qiymətinə bağlı olan məsələdir. İlin sonuna kimi büdcənin icrası 60 dollar səviyyəsində mümkündür. İlin sonunda neft bazarında ciddi dəyişikliklər olmasa, məlum səviyyəni 2020-ci ilin dövlət büdcəsinə də müəyyən etmək olar.

Gülşən Şərif / Redaktor.az